सक्रिय पाखण्डतन्त्र

यदि यही उत्तर हो भने अर्को प्रश्न आउँछ– नेपाललाई विकसित राष्ट्र बनाउन चाहिने परिवर्तन स्वीकार गर्न हामी तयार छौं ? यो प्रश्नको उत्तर सजिलो छैन । अरूलाई परिवर्तनको शिक्षा दिन सजिलो छ भने आफू त्यो शिक्षाअनुसार परिवर्तन हुन गाह्रो । अरूलाई भ्रष्टाचार गर्न नदिने उद्घोष गर्न सजिलो छ । सत्तामा रहँदा त्यो उद्घोष व्यवहारमा कतिले उतारेका छन् ? अर्थात्, आफूलाई परिवर्तन गर्न हामी कति तयार छौं ? यसको उत्तर अरूबाट आउँदैन, आफैंले आँखा चिम्लेर सोच्नुपर्ने हुन्छ ।

व्यक्तिगत र सार्वजनिक आकांक्षा

हामी विकसित देशका चिल्ला सडक देख्छौं । त्यहाँका विश्वविद्यालयमा पढ्न पाउँदा गर्व गर्छौं । विश्वविद्यालयको स्तर, भौतिक संरचना र सुन्दरताको प्रशंसा गर्छौं । हाम्रो देशमा यस्तो गर्ने सोच किन नआएको भनेर विचार पनि गर्छौं । तर, आफू पदमा पुग्दा हामीमध्ये कतिले यो सपनालाई यथार्थमा पुर्‍याउने प्रयास गर्छौं ? या, यसका लागि आवश्यक सार्वजनिक नीति निर्माण र यसको कार्यान्वयनमा लाग्छौं ? हाम्रा सार्वजनिक आकांक्षामा विकसित देशको विकास र प्रजातन्त्रको कल्पना आउँछ, तर सत्तामा पुग्दा, काम गर्ने ठाउँमा पुग्दा त्यो कल्पनाको सानो अंश पनि खोज्नुपर्ने हुन्छ । अनि प्रश्न आउँछ– हामी परिवर्तनका संवाहक हौं या विरोधी ? शब्दले होइन, कर्मले मात्रै यथार्थ बताउँछ । कोही परिवर्तनकामी हो या पश्चगामी, कर्मले मात्रै बोलिरहेको हुन्छ ।

यहाँ प्रश्न आर्थिक विकासको मात्रै होइन । राष्ट्रिय जीवनको हरेक अंगमा हामी विकसित नेपालको संवाहक हौं या शोषणका प्रवर्तक भन्ने हाम्रो कर्मको संरचनाले देखाइरहेको हुन्छ । यो यथार्थ बुझ्न धेरै ठूलो सैद्धान्तिक बहस गर्नुभन्दा ससाना क्रियाकलापहरूतिर ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ । हामी निमुखा गरिबको स्वार्थका लागि भनेर औषधि किन्न रकम खर्च गर्छौं, जुन जनताले तिरेको कर हो । विकसित नेपालको परिकल्पना साकार तुल्याउन जनताबाट उठाएको रकम हो त्यो । यसको सदुपयोग समृद्ध नेपाल बनाउने मूल आधार हो भन्ने मान्यतालाई नयाँ परिवर्तनको चिन्तन बनाउने कि नबनाउने ? यो चिन्तनअनुसार आफूलाई रूपान्तरित गर्ने कि नगर्ने ?

यहाँ विकास नयाँ संरचनाको निर्माणमा होइन, नयाँ संरचनाका निर्माताहरूको मान्यतासँग जोडिन्छ । यहाँ संविधान र कानुनप्रति निष्ठा प्रकट गर्न शब्दमा सजिलो छ तर व्यवहारमा संविधानलाई लात हानेर प्रजातन्त्रको लेप लगाई आफूलाई अग्रगामी भन्ने प्रयासलाई के भन्ने ? सिद्धान्तप्रतिको निष्ठा या पाखण्डीपनको डरलाग्दो अनुहार ? परिवर्तनको सूत्रधार नयाँ मेसिन र प्रविधि होइन, निर्णयको जिम्मा लिएर बसेका व्यक्ति–व्यक्तिको मान्यतासँग जोडिन्छ; नेतृत्वसँग जोडिन्छ । दिनभरि रक्सी खाने अनि भोलिपल्ट बिहान रक्सी खान हुँदैन भनी भाषण गर्ने मान्यताले अराजकताचाहिँ ल्याउँछ, शान्ति र समृद्धि होइन ।

हरेक शासनका मान्यताहरू हुन्छन् र ती मान्यताहरूका सन्दर्भमा सामाजिक संरचना पनि खडा भएको हुन्छ । नेपालमै जहानियाँ शासनको आफ्नै मान्यता थियो, जसअनुसार एउटा सानो समूहले राज्यशक्ति आफ्नो हितका लागि प्रयोग गर्थ्यो र यसप्रति उनीहरूमा इमानदारी थियो । जहानियाँ शासनको उद्देश्य जनताको सामाजिक र आर्थिक विकास थिएन । यो भ्रम र कल्पना उनीहरूमा थिएन । तर त्यसपछिका सबै पिँढीले ‘अब हामी नयाँ नेपाल बनाउँछौं, पुरानो मान्यताको ठाउँमा जनताकेन्द्रित मान्यता स्थापित गर्छौं’ भन्दै ठूलठूला भाषण मात्र गरे । ठूला दार्शनिक र चिन्तकहरूका तस्बिर र दृष्टिकोणले देश व्याप्त भयो । पुरानो भत्काउने र नयाँ संसार स्थापित गर्ने कल्पनाको भण्डार पास भयो । यस क्रममा जुलुस भए, सडक संघर्ष भए, बन्दुक संघर्ष भए, धेरैले ज्यान गुमाए । तर, आज हामी कहाँ छौं ? धेरै संरचनागत परिवर्तन पनि भए, परिवर्तन आत्मसात् गर्ने गगनभेदी नारा लागे तर फेरि इतिहासले हामीसँग ठट्टा गरेछ ।

अरूलाई परिवर्तनको बाटामा हिँडाउनेहरू यथार्थमा आफू त जहानियाँ शासनकै मनस्थितिमा रहेछन् । त्यहाँ केही परिवर्तन भएको रहेनछ । जहानियाँ शासनमा शासक र भारदारको झुन्ड थियो, जसले देशलाई आफ्नो ठूलो बिर्ता सम्झन्थ्यो । अहिले यो झुन्ड ठूलो भएको छ । जहानियाँ शासनको ठाउँमा दलीय शासन छ । जहानियाँ झुन्डको ठाउँमा दलीय झुन्ड छ । तर, शासकीय मूल्य र मान्यता झन्डै एउटै छ । परिवर्तन र अग्रगामी नाराभित्र, जसरी हुन्छ राज्यको स्रोत–साधन सकेसम्म एउटा सानो शासक झुन्डको स्वार्थका लागि दोहन गर्ने संस्कार परिवर्तनको मूल चरित्र भएको छ । आखिर सामाजिक परिवर्तनका केही काम त जहानियाँ शासनमा पनि भएकै हुन् ।

जहानियाँ शासनमै चन्द्रशमशेरले पनि त्रिचन्द्र कलेज खोलेकै हुन् । सती प्रथा उन्मूलन गर्ने र कमारा–कमारी अमलेख गर्ने सामाजिक सुधार पनि त्यसै बेला भएका हुन् । तर हामी त्यो शासनलाई सामन्ती भन्छौं किनभने हिमाल पहाड तराईका आमजनताको उन्नति र सम्मान राज्यको दूरबिनमा थिएन । यसबारे उनीहरूमा कुनै भ्रम पनि थिएन । यस मानेमा उनीहरू इमानदार थिए । तर आज परिवर्तनको भ्रम छ, नयाँ शासकीय पद्धति र संरचनाहरू पनि छन्; यथार्थमा काम गर्ने मान्यता त्यो सामन्ती झुन्डको भन्दा फरक छैन । संरचनामा परिवर्तन छ, तर शासकीय शैली पुरानै छ । विकासको नारा दिएर आफ्नो उन्नति गर्ने परजीवी झुन्डको आयतन विस्तार भएको छ, मान्यताचाहिँ पुरानै छ ।

प्रशासन र प्रहरीमा पजनी प्रथा खारेज भए पनि मन्त्रीको इच्छाअनुसार कारण नदिई सरुवा पजनी संस्थागत नै भएको छ । विगत दुई वर्षमा मात्रै स्वास्थ्य मन्त्रालयमा छपटक सचिव फेरिएका छन् । कोभिड–१९ को मारमा परेका नेपाली जनताका लागि औषधि किन्दा पनि आँखा चिम्लेर भ्रष्टाचार गर्ने र त्यसलाई छोपेर बस्ने झुन्डको शासकीय मान्यतालाई कसरी बुझ्ने ? अझ गहिरिएर हेर्ने हो भने, जहानियाँ शासनमा आफ्ना विरोधी या प्रतिस्पर्धीलाई या त काठमाडौं–निकाला गरिन्थ्यो या मारिन्थ्यो । अहिले पनि संस्कार त्यही छ । सत्ता र विरोधीको लडाइँको रूप फरक भएको छ, तर शैली उस्तै छ; आलोचकलाई सराप्ने र टाउको फुटाउने शैली पुरानै छ ।

मानवजातिको इतिहासमा दक्षिण एसियाली संस्कृति र सभ्यता विश्वको एक प्रमुख उपलब्धि हो । जीवनका यथार्थ र जिउने कलाबारे यो सभ्यताका धेरै गहन र उज्याला पक्ष छन् । यससँगै मानव शोषणका अँध्यारा पक्ष पनि थुप्रै छन् । यीमध्ये समाज विकासका क्रममा जन्मिएको शोषणको डरलाग्दो पक्ष पाखण्डीपन हो । पशुपति र गुह्येश्वरीमा गएर गीता र चण्डी पाठ गर्ने, लाखबत्ती बाल्ने, ईश्वर सबैमा व्याप्त छ भनी घोकेर आउने र घरमा आएपछि जातका आधारमा त्यही ईश्वरका रूपमा रहेको मानिसलाई घृणा गर्ने, जातका आधारमा हत्या गर्दा पनि कुनै विरोधाभास नदेख्ने मनस्थिति हाम्रो सांस्कृतिक पाखण्डीपन हो ।

यही पाखण्डीपनले हाम्रो शासनशैलीमा जरा गाडेर बसेको छ । मार्क्सको सूत्र मन्दिरमा पण्डितले भट्याएजस्तै भाषणमा भट्याउने तर सरकारमा बस्दा जनताको अर्बौं रकममा धावा बोल्ने र त्यसमा प्रगतिशीलता देख्ने पाखण्डी अनि घरमा पालेको कुकुरलाई आफूसँगै बिछ्यौनामा सुताउने तर कुनै दलितलाई ‘तल्लो जात’ भनी हेला गर्नेबीच के अन्तर रह्यो ? दुवै आआफ्ना सिद्धान्त र संस्कृतिको दुरुपयोग गर्ने पाखण्डी भएनन् र ? यही पाखण्डीपन अब नेपालमा बढ्दै छ । यसले भविष्यमा विद्रोह निम्त्याउनेछ, जसले संवेदनशील भूराजनीतिक स्थितिमा रहेको नेपालको अस्तित्वलाई कहाँ पुर्‍याउने हो ? यही मूल चिन्ताको विषय छ ।

अग्रगमन र पाखण्डगमन

आज देशमा शासकीय पद्धति र संरचनामा परिवर्तन भएको छ । संविधान नयाँ छ तर शोषकहरूको काम गर्ने मान्यता पुरानो युगको सामन्ती झुन्डको भन्दा फरक छैन । यस अर्थमा अब सामाजिक परिवर्तनको प्रक्रिया स्थायित्वसहितको गतिशीलतामा कि अराजकताउन्मुख विनाशमा पुग्ने हो, मूल प्रश्न भएको छ । अब के अग्रगमन हो र के पाखण्डीपन भन्नेमा समेत अन्योल देखिन थालेको छ । उदाहरणका लागि, परिवर्तनका नाममा विदेशीको सहयोगको पृष्ठभूमिमा कतिपय व्यवस्था थोपर्नु अग्रगमन हो या पाखण्डीपन ? बुझ्न गाह्रो भएको छ । विदेशी मतियारहरूको मिलोमतोमा देशमा चलाइएको धर्म परिवर्तनको अभियान अग्रगामी हो ? एउटा पार्टीको ‘आज्ञाकारी गणतन्त्र’ चाहिँ ‘अग्रगामी’ कदम हो ? अनि ‘समाजवादउन्मुख’ शब्दलाई संविधानको अंग बनाउने ‘अग्रगमन’ ले यी तीन वर्षमा भ्रष्टाचारमा कीर्तिमान राख्नुबाहेक के काम गर्‍यो ? यी प्रश्नहरूको उत्तर नखोज्ने हो भने ‘अग्रगमन’ र ‘पाखण्डगमन’ मा के फरक रह्यो ?

सामाजिक परिवर्तनको गतिलाई जनताका पक्षमा सकारात्मक हिसाबले मोडिदिँदा सिद्धान्त, रणनीति र व्यवहारबीचको अन्तरसम्बन्धलाई अग्रगमनको खोक्रो नाराको आडमा आँखा चिम्लेर कुल्चनुको अर्थ देशलाई सखाप पार्नु हो । नेपालका स्वघोषित अग्रगामीहरूलाई के थाहा हुनुपर्छ भने, सोभियत संघ सखाप हुनुको एउटा प्रमुख कारण सिद्धान्त, रणनीति र व्यवहारमै रहेको विरोधाभास हो । मार्क्सवादको गन्तव्यस्थल एउटा काल्पनिक आदर्श थियो जसलाई प्राप्त गर्नमा सरकारको रणनीतिक र व्यावहारिक असफलताले न मजदुर स्वतन्त्र भयो, न किसानको उत्थान भयो, न त नागरिक स्वतन्त्रता र सिर्जनशील प्रतिभालाई प्रोत्साहन गर्ने राज्यको सिर्जना नै भयो ।

मार्क्सको मानवतावादी दर्शनमा लेनिनवादको लेप लगाएर अगाडि बढ्न खोज्दा कसरी समाजवाद शब्द क्रूर अधिनायकवादमा रूपान्तरित भयो भन्ने इतिहास सबैको सामु छ । आज नेपालमा राष्ट्रिय पहिचान र एकताका आधारभूत खम्बाहरूलाई समयानुकूल परिमार्जन तथा पुनःस्थापित गरी देशमा निरन्तरतासहित गतिशीलताका लागि उपयोग गर्नुको सट्टा सीमित झुन्डको सत्तास्वार्थ र धनस्वार्थका लागि युद्धसरदार शैलीमा राज्यशक्तिको ‘समाजवादी’ प्रयोग गर्ने

प्रवृत्ति भुइँमा छरिएको माल टिप्न जाँदा पोल्टामा रहेको सबै गुमाउने संस्कृतिको परिचायक हो; अग्रगमनका नाममा पाखण्डीपनको चिनारी हो । त्यसैले स्थायित्वको नारा पिटेर आएको सरकार र स्थायित्व ग्यारेन्टी गरेको संविधान धुजाधुजा पार्नमा ‘अग्रगामी’ हरूमा लुकेको सक्रिय पाखण्डतन्त्र पूर्ण रूपमा जिम्मेवार छ ।

(लोहनी राप्रपाका अध्यक्ष हुन् ।)