१४.०६°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १५७

नभेटिएका राजनेता र मन्त्री

नेपालका मन्त्रीहरूले ‘थुकको डोरी’ बाटे । तिनले त्यही सिके । त्यही सिकाए । त्यसैले मन्त्री हुँदा पनि तिनले आफू कार्यकर्ताको नेता हुँ कि देशको मन्त्री हुँ भनी छुट्याउन जानेनन् ।

काठमाडौँ — राजनेताको वैदिक कसी
राजनेता निर्वाचित हुन्छ । ऋग्वेद (१०।१७।३) त्यसै भन्छ । अथर्ववेद (३।३) त्यसै भन्छ । त्यो बेलाको राजा नै राजनेता हो । जनताको दु:ख–सुखको साथी । आफैं लडाइँमा जाने । शत्रुलाई जित्ने । मित्रलाई बचाउने । त्यस्तो राजनेता हँसमुख हुन्छ (ऋग्वेद, १०।१७४) । जनसेवी हुन्छ (यजुर्वेद, १।८।१६) ।

नभेटिएका राजनेता र मन्त्री

प्रजावत्सल हुन्छ, दयालु हुन्छ (अथर्ववेद, ३।४) । त्यसैले जनताको सम्पन्नतामा हरदम चिन्तनरत हुन्छ । त्यसैले त अथर्ववेद (४।८) ले भन्छ— राजनेताले सबैको भलो गर्छ । अनि न वानप्रस्थ भए पनि ती राजनेतालाई जनताले पछ्याउँछन् (यजुर्वेद, १।८।१६) । जनावरले पनि माया गर्छन् (अथर्ववेद, ३।४) ।

वैदिक जगमा बनेको मान्यताले भन्छ— राजनेतामा अग्निको जस्तो इच्छाशक्ति हुनुपर्छ । अश्विनी कुमारको जस्तो स्वास्थ्य हुनुपर्छ । इन्द्रको जस्तो स्पष्ट सोच हुनुपर्छ । वायुको जस्तो ऊर्जा हुनुपर्छ । पानीको जस्तो बुद्धि हुनुपर्छ । सोमको जस्तो खुसी हुनुपर्छ । मित्रको जस्तो सत्य र इमानदारी हुनुपर्छ । सरस्वतीको जस्तो बुद्धि, विवेक र प्रेरणा हुनुपर्छ (‘रुट्स अफ लिडरसिप इन वेदाज : लिडरसिप च्यालेन्जेज,’ पीएमपीसी १७।३।१८) ।

कसी छोडेका राजनेता

नेपालीले श्री ३ देख्यौं । श्री ५ देख्यौं । दुवै थरीको पारिवारिक सत्ता हस्तान्तरण देख्यौं । यहाँ ऋग्वेद (१०।१७।३) र अथर्ववेद (३।३) को बेवास्ता भयो । हामी बोलेनौं । यो प्रावधानले वैदिक राजालाई छोयो । लौकिक राजाहरू भने पारिवारिक सत्ताकै उत्तराधिकारी बने । बनाइए । ओमन, साउदी अरेबिया, स्वाजिल्यान्ड र भ्याटिकन सिटीले अझै पनि राजालाई सर्वाेच्च मानेका छन् । अरूहरूले संवैधानिक राजा बनाए । पारिवारिक सत्ता हस्तान्तरणलाई चुनौती गरेनन् । समसामयिक जनमत पनि गरेनन् । यसका दुई अर्थ हुन सक्छन् । पहिलो, अहिलेका राजाहरूले नै जनमतमा जान चाहेनन् । दोस्रो, जनताले निर्वाचित राजामा वसियतले आर्जिने राजसी तागत देखेनन् । त्यसैले निर्वाचित राष्ट्रपति तथा प्रधानमन्त्रीको चिन्तन पो आयो कि त ? ऋग्वेदको शब्दावलीमा ‘प्रकृति रक्तजनात’ को उपयोग त्यही पो हो कि त ? राजनेता बन्ने कसी त्यही हो कि त ?

मन्त्री राजनेता हुन् त ?

गुप्त मन्त्रणा मन्त्रीको काम हो । स्वामी प्रपन्नाचार्य (२०७५) ले त्यही भन्नुभयो । ‘वेदमा के छ ?’ भन्ने किताब साक्षी छ । राजा वा राष्ट्राध्यक्षलाई अत्यन्त सूक्ष्म विचार दिनु मन्त्रीको काम हो । त्यस्ता राजा वा राष्ट्राध्यक्षलाई गुप्त मन्त्रणा दिन सक्नेहरू नै मन्त्री बने । बनाइए । त्यसैले पुरोहित मात्र प्रधानमन्त्री बनाइन्थे । पुरोहित भनेका बस्ती वा सहर वा जनताको हित गर्ने व्यक्ति हुन् । त्यही तागत भएकाले उनी राजा वा राष्ट्राध्यक्षलाई निर्देशन दिन सक्थे । किनकि उनी त्यागी र लोकहितेच्छु हुन्थे । अर्थात्, वेदले बुझेका पुराहित नीतिज्ञ हुन् । मार्गनिर्देशक हुन् । जनप्रतिनिधि हुन् । त्यस्तालाई पनि गुप्त मन्त्रणा दिन सक्ने व्यक्ति मात्र मन्त्री हुन लायक मानिन्थे । अर्थात्, मन्त्री भनेको प्रधानमन्त्रीलाई मन्त्रणा दिने व्यक्ति हो । वेस्टमिन्स्टर प्रणाली भएको देशमा प्रधानमन्त्रीले शासन (रुल) गर्छ । राजा वा राष्ट्राध्यक्ष मानार्थ हुन्छन् । तिनको नाममा शासन (रिन) गरिन्छ । यहीँ प्रश्न उठ्छ— मन्त्रीहरू राजनेता हुन् त ? वैदिक आधारमा हेर्दा उनीहरू राजनेता हैनन् । मन्त्रणा दिने व्यक्ति मात्र हुन् ।

वेद नबुझेका अमेरिकीहरू पनि राजनीति गर्नेलाई मात्रै मन्त्री बनाउन्नन् । विज्ञ खोज्छन् । मन्त्रणा दिन सक्ने विज्ञ । त्यो कुरा उनीहरूको संविधानको भाग २ खण्ड २ को उपधारा १ ले भनेको छ । त्यहाँ लेखिएको छ— मन्त्रीहरूको काम राष्ट्रपतिलाई सल्लाह दिनु हो । मन्त्री मण्डलको मेमो पढ्नु हो । निर्णय गर्नु हो । यसको अर्थ हो— मन्त्रीहरू शासक होइनन् । तिनीहरूको काम हो— नीतिगत निर्णय गर्नु, प्रशासनिक आदेश दिनु र नीतिगत निर्णय गरिएका कामहरूको सुपरिवेक्षण, अनुगमन तथा निरीक्षण गर्नु ।

वेस्टमिन्स्टरबाट वासमिन्स्टर प्रणालीमा गएको अस्ट्रेलियामा पनि मन्त्रीहरूको भूमिका त्यही नै हुन्छ । वासमिन्स्टर प्रणालीमा वेस्टमिन्स्टर प्रणाली तथा आदिवासीको प्रणालीका गुणहरू हुन्छन् । यो प्रणालीका मन्त्रीहरूलाई नियमन गर्न आचारसंहिता बनाइएको छ । आचारसंहितामा सम्बन्धित कर्मचारीतन्त्रको विभाग तथा शाखाबाट इमानदारीपूर्वक पारित नीति कार्यान्वयन गर्नुपर्ने उल्लेख छ । अरू व्यक्तिगत गुणका कुरा छन् ।

हिजोका मन्त्रीहरूले के गरे ?

संस्कारले वेद बुझे/बुझाइएका नेपालीले पनि ‘मन्त्री’ शब्द बोक्यौं । ‘प्रधानमन्त्री’ शब्द बोक्यौं । ‘मुख्यमन्त्री’ शब्द बोक्यौं । अर्थ चाहिँ वेदले नबुझेको लगायौं । त्यसैले बाइसे–चौबीसे राजाहरूले मन्त्री, मुख्यमन्त्री तथा प्रधानमन्त्री भनेनन् । राजा रणबहादुर शाहले मुख्तियार बनाएको देखिन्छ । मुख्यमन्त्री नै मुख्तियार हो । राजा पृथ्वीनारायण शाहले काजी बनाएको देखिन्छ । तत्कालीन सेन राजाहरूले पनि काजी नै भनेको भेटिन्छ । बरु ‘मूलकाजी’ तथा ‘देवानकाजी’ भन्ने शब्द भेटिन्छन् । ‘प्रधानमन्त्री’ चाहिँ जंगबहादुर राणाको पालामा भेटिन्छ । त्यति बेलाका मन्त्रीहरूको भाषण भेटिन्न । सायद भाषण दिने आजको संस्कार हिजोका मन्त्रीहरूमा थिएन । मन्त्रणा तथा गोप्य मन्त्रणामा मात्रै उनीहरू सीमित थिए । प्रजातन्त्रोत्तर नेपालले भने ‘मन्त्री’ तथा ‘प्रधानमन्त्री’ शब्दको प्रयोग गरेको भेटिन्छ ।

ग्रीष्मबहादुर देवकोटाले ‘नेपालको राजनीतिक दर्पण’ (भाग १ तथा भाग २) मा तत्कालीन राजा, प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रीका भाषणहरूको विश्लेषण गरे । त्यो विश्लेषणले बुझाउँछ, तिनताकाका प्रधानमन्त्री, मन्त्री तथा राजाहरू भाषण दिन्थे । यस अर्थमा वेदका मन्त्रीहरूको भन्दा भिन्नै काम गर्थे । त्यही भाषण नै उनीहरूको काल बन्ने गथ्र्याे । कहिले जागिर जाने । कहिले विवादमा पर्ने । परिणाम नेपालीले भोग्यौं । रोइलो उनले गरे । दु:ख हामीले पायौं ।

भाषण किन दिए मन्त्रीले ?

नेपालका मन्त्रीहरूले ‘थुकको डोरी’ बाटे । तिनले त्यही सिके । त्यही सिकाए । त्यसैले मन्त्री हुँदा पनि तिनले आफू कार्यकर्ताको नेता हुँ कि देशको मन्त्री हुँ भनी छुट्याउन जानेनन् । अर्थात्, उनीहरूले आफनो भूमिकामा फेरबदल गरेनन् । जानेनन् । सिकेनन् । सिकाइएनन् । उदाहरण दिऊँ क्यानाडाका मन्त्रीको । उनीहरू एजेन्डामा हिँड्छन् । संवाद गर्छन् । जनमत बटुल्छन् । त्यसैका आधारमा निर्णय गर्छन् । त्यही निर्णय लागू गराउन क्रियाशील हुन्छन् । लागू गर्दा/गराउँदा देखिएका समस्यामा संवाद गर्छन् । समाधान खोज्छन् । खोजाउँछन् । यो मानेमा नेपालका मन्त्रीहरू वेस्टमिन्स्टर प्रणालीको काम पनि गर्दैनन् । वासमिन्स्टर प्रणालीको काम पनि गर्दैनन् । यी दुवै प्रणालीमा मन्त्रीको काम भाषण दिनु हुँदैन । न त राष्ट्रपतीय प्रणालीको सरकारको काम नै भाषण दिने हुन्छ । उनको काम त जनताका कुरा सुन्ने र नीतिमा आवश्यक फेरबदल गरी लागू गर्ने पो हुन्छ ।

विश्वका मन्त्रीहरूको नीतिगत भाषणको निश्चित समय हुन्छ । पन्ध्र मिनेटको नीतिगत भाषण । आधा घण्टा भाषणउपरको समालोचकीय संवाद । पन्ध्र मिनेटको निचोड । यो रीत हो मन्त्रीहरूले गर्ने नीति कार्यान्वयनको शैली । नेपाली संसद्को समय तोक्ने संस्कार त्यही कुराको सुरुआत हुन सक्छ । यो समयसीमाले भूमिकामा समय खर्चने नेपाली संस्कारको अन्त्य हुन्छ । तर यो संस्कार मन्त्रीहरूको दैनिकीमा आएन । न त तिनका कार्यकर्तामा आयो ।

माथिको परिवेशमा हेर्दा हाम्रा मन्त्रीले मन्त्रीको गुरुत्व जानेनन् । कार्यकर्ताको दीक्षा र मन्त्रीको जिम्मेवारीमा भेद नै बुझेनन् । यसको मूल कारण हो ‘माकुरे बुद्धि’ को वशीभूत हुनु । अर्थात्, उनीहरूले सर्वत्र कार्यकर्ता बनाए । शिक्षकमा कार्यकर्ता । विद्यार्थीमा कार्यकर्ता । कर्मचारीमा कार्यकर्ता । मानव अधिकारकर्मीमा कार्यकर्ता । न्यायालयमा कार्यकर्ता । पुलिस सिपाहीमा पनि गोप्य कार्यकर्ता । त्यसैले उनीहरूले जनता हेरेनन् । देखेनन् । देख्नुपर्ने आवश्यकता पनि ठानेनन् । प्रधानमन्त्रीको पनि त्यही दशा रह्यो । जहाँ पनि राम देख्ने भक्तझैं हाम्रा मन्त्रीहरूले पनि जहाँसुकै कार्यकर्ता मात्रै देखे । तिनैलाई दीक्षा दिन समय खर्चिए । राष्ट्रको ढुकुटी खर्चिए । यही बानीले गर्दा नेतालाई नीतिगत कुरामा चासो रहेन । भाषणको व्यवस्थापनमै तिनको समय गयो । सच्चा मानव अधिकारवादी भएको देश हुँदो हो त कार्यकर्ता प्रशिक्षण दिन दौडाहा गर्ने हाम्रा जस्ता मन्त्रीहरूलाई राजस्व दुरुपयोगको मुद्दा लाग्ने थियो । नीतिगत भ्रष्टाचारको मुद्दा भोग्नुपथ्र्याे । तर हाम्रो कार्यकर्ताकरण गर्ने संस्कारका कारण मानव अधिकारवादी पनि त्यही कित्तामा उभिए । यसको असरले गर्दा मन्त्रीहरूको भाषण बकबक बन्यो । बरबराहट बन्यो । बोली बनेन । ‘बोल्यो कि पोल्यो’ भन्ने नेपाली उखानले भन्छ— बोल्नेहरू बोलेका कुरा पूरा गर्न अहोरात्र खटछन् । पदमा हुँदा पनि । पदविहीन हुँदा पनि । तर नेपालका मन्त्रीहरूको बोलीमा त्यस्तो तागत देखिएन । उदाहरण दिउँm सिँचाइको । तत्कालीन सिँचाइमन्त्रीले भने— लिफ्ट इरिगेसन देश विकासमा कोसेढुंगा साबित हुन्छ । तर दुर्भाग्य, त्रिशूली र नारायणी तथा सेतीका लिफ्ट इरिगेसनले केही काम गरेनन् । मन्त्री जसले यी कुराको वकालत गरे, तिनले पनि आत्मालोचना गरेनन् । त्यही हाल शिक्षामा छ । उदार कक्षोन्नति तथा अक्षरांकन प्रणालीले गुणस्तर बढ्छ भनेर शिक्षामन्त्रीले भने । सेमिस्टर प्रणालीमा पढेपछि जागिर पक्का हुन्छ पनि भन्न भ्याए । तर सरकारकै तथ्यांकले भन्छ— गुणस्तर पनि बढेन । जागिर पनि ग्यारेन्टी भएन । यसको अर्थ हो— मन्त्रीहरू झुटको पुलिन्दा बने । तर तिनले न पश्चात्ताप गरे, न त्यो भन्न लगाउनेलाई प्रश्न गरे । अझै पनि यो क्रम जारी छ ।

मन्त्रीहरूले कार्यकर्ताको भीडमा निजी लगानीका विद्यालयको विरोध गरे । आज आफैं निजी विद्यालयका संरक्षक बनेका छन् । हिजोका भाषणको फेहरिस्त राखेर आजका भाषण छाप्ने पत्रकारहरूको जमात ठूलो भएको भए हाम्रा मन्त्रीले हिजो बाटेको ‘थुकको डोरी’ थाहा हुन्थ्यो । आज बोलेको कुराको मोल थाहा हुन्थ्यो । हिजोको शिक्षा बेकामे भयो भन्नेहरूले आज के गर्‍यौ त भन्ने प्रश्न सोधिन्थ्यो । स्वभावत: भजने कार्यकर्ताले त्यो कुरा सोध्ने आँट गर्दैन । गरेन पनि । परिणामत: मन्त्रीहरू न आत्मालोचक बने, न नीतिनिर्माता बने । न नीतिका कार्यान्वयनकर्ता बने । न त्यसका सुपरिवेक्षक बने । न अनुगमनकर्ता बने । न त मन्त्रणा दिने हैसियत राखे । यस अर्थमा हाम्रा मन्त्रीहरू पुङमाङ बने । घिउ हाल्न हुने तर नअडिने ।

गर्ने के ?

वैदिक आँखाबाट हेर्दा, हामीले निर्वाचित मन्त्री तथा प्रधानमन्त्री पायौं । तर गतिलो मन्त्रणा दिने व्यक्ति पाएनौं । वेस्टमिन्स्टर तथा वासमिन्स्टर प्रणाली अपनाउँदा मन्त्रीहरूले नीति बनाउने तथा बनाएको नीतिले काम गर्‍यो कि गरेन भनी खोज्ने गरेनन् । नीति बनाउने तर त्यसको पछि नलाग्ने मन्त्री मात्रै पायौं । अर्थात्, मुद्दा बोकेर हिँड्ने मन्त्री पाएनौं । व्यवहारको आँखाबाट हेर्दा, कार्यकर्ताको मन्त्री पायौं । देशको मन्त्री पाएनौं । यो स्थितिमा हामीले केही कुराहरू गर्न सक्छौं । जस्तो—

(क) मन्त्रीको काम प्रधानमन्त्रीलाई मन्त्रणा दिनु हो, मन लागेको विषयमा भाषण दिने होइन भन्ने वैदिक तथा वेस्टमिन्स्टर प्रणालीको चिन्तनलाई निरन्तरता दिन सक्छौं ।

(ख) कार्यकर्ताको कार्यक्रममा सरकारको स्रोत खर्चेर जान पाइन्न भन्न सक्छौं । त्यहाँ गएर बोलेको बोली मन्त्रीको बोली नभई दलको मान्छेको बोली मात्र हो भन्ने स्थापित गर्न सक्छौं ।

(ग) मन्त्रीको हैसियतमा भाग लिने कुनै पनि कार्यक्रममा सरकारको नीतिको विश्लेषण गर्ने, पैरवी गर्ने तथा कार्यान्वयन गर्ने स्पष्ट नीति लिन सक्छौं । त्यसो गर्दा पनि आत्मसमीक्षालाई अनिवार्य गराउन सक्छौं ।

(घ) वासमिन्स्टर प्रणालीमा जस्तो मन्त्रीको आचारसंहिता बनाउने तथा लागू गर्ने प्रबन्ध गर्न सक्छौं । यस्तो आचारसंहिता सार्वजनिक गर्न सक्छौं । सोही आचारसंहिताका आधारमा जनताले प्रश्न गर्ने वा चुनौती गर्ने प्रबन्ध मिलाउन सक्छौं ।

(ङ) जनताको काम गर्ने समय बचाउन मन्त्रीका सन्देशहरू आधुनिक प्रविधिमार्फत सम्बन्धित ठाउँमा पुर्‍याउने व्यवस्था गर्न सक्छौं ।

(च) दलका रूपमा बोलेका र सरकारमा गएर बोलेका कुराहरूमा फरक हुन गएमा मन्त्रीहरूले जनसमक्ष माफी माग्नैपर्ने व्यवस्था गर्न सक्छौं ।

(छ) दसदेखि पन्ध्र मिनेटभन्दा बढी मन्त्रीले बोल्न नपाउने तथा विषयइतर बोल्न नपाउने व्यवस्था गर्न सक्छौं । विषयमा बोल्नुपरे विज्ञलाई पठाउने प्रबन्ध गर्न सक्छौं । अन्यथा हामीले न मन्त्री पाउनेछौं, न राजनेता । आगे मन्त्री बन्ने तथा बनाउनेकै मर्जी !


प्रकाशित : माघ १, २०७७ १९:३७
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?