एक इतिहास–साधकको अवसान

उनी घरमै दाजुदिदीहरूसँग पढाइमाग्थे, आफैं पनि किताबहरू खोजीखोजी पढ्थे । यो छुट्टै कुरा हो । तर इतिहासशिरोमणिको पुलपुलिएको कान्छो छोरा भएर पनि यतिका वर्ष अध्ययन नगरी बस्नुको प्रमुख कारण थियो– पितृभक्ति र सेवाभाव ।

बाबुराम आचार्य त्यस बेला नेपाली भाषा प्रकाशिनी समितिमा कार्यरत थिए । त्यसको कार्यालय त्रिचन्द्र कलेजको सरस्वती सदनमा थियो । हो, पिताजीलाई दिनहुँ सिनामङ्गल गौचरनदेखि डोर्‍याएर त्रिचन्द्र कलेज लैजाने र दिनभरि त्यहीँ कुरेर फेरि बेलुका घर लिएर आउने काममा खटिएका थिए श्रीकृष्ण । कहिलेकाहीँ टाइम पास गर्न उनी त्यहाँका कर्मचारी अङ्कलहरूसँग कागज मागेर लेख्थे पनि र कर्मचारीहरू उनको उमेरलाई सुहाउने कुनै किताब भए पढ्न पनि दिन्थे । तर उनले औपचारिक शिक्षाको गोरेटो पहिल्याउन सकिरहेकै थिएनन् ।

इतिहासका प्रकाण्ड विद्वान् बाबुरामलाई पनि छोराको शिक्षाप्रतिको खटपटी निश्चय नै थियो होला, तर यसलाई परिणाममुखी बनाउनका लागि कहिलेकाहीँ नियति संयोग भएर व्यक्तिका अगाडि उभिनुपर्दो रहेछ । यस नियतिको संयोग भएर एक दिन अर्का प्रकाण्ड इतिहासकार नयराज पन्त नेपाली भाषा प्रकाशिनी समितिमा बाबुराम आचार्यलाई भेट्न आए ।

त्यही बेला पन्तको दृष्टि बालक श्रीकृष्णमाथि पर्‍यो । उनी एउटा कुनामा बसी घोप्टिएर बडो लगनका साथ लेख्दै थिए । पन्तले बाबुरामलाई सोधे, ‘यी बाबु को हुन् ? यहाँ के गर्न आएका ?’ बाबुरामले भने, ‘यी मेरा कनिष्ठ सुपुत्र हुन् । अध्ययनका लागि कुनै मेलोमेसो नपाएर अहिले मलाई ल्याउने–लैजाने काममा खटिएका छन् ।’ पन्तले भने, ‘यिनलाई म पढाइदिन्छु । भोलिदेखि नै मेरो पाठशालामा पठाइदिनुस् ।’ यसरी श्रीकृष्ण २००४ सालमा रानीपोखरी प्रधान पाठशालामा भर्ना भए ।

त्यस बखत पाठशालामा भर्ना हुने नियम पनि अनौठो थियो । एउटा फूल र एक रुपैयाँ दाम राखेर गुरुका गोडामा ढोग्नुपर्थ्यो । तर त्यो समय पूर्व मध्यमा पढाउने शिक्षकमा पन्त होइन, तोयनाथ पाण्डे थिए । त्यसैले श्रीकृष्ण त्यो फूल र एक रुपैयाँ दाम पन्त होइन, पाण्डेका गोडामा राखी ढोगेर पाठशालामा भर्ना भए । विद्यालय जान अलि ढिलो भए पनि उनले पढाइमा भने कुनै ढिलाइ गरेनन् । २००४ देखि २००८ सालसम्म रानीपोखरीमा पढेर सम्पूर्ण मध्यमा उत्तीर्ण गरे । त्यसपछि भर्खरै स्थापित वाल्मीकि संस्कृत महाविद्यालय, पुतलीसडकबाट शास्त्री र आचार्यसम्मको शिक्षा हासिल गरे । २०१४ सालमा सिद्धान्त ज्योतिषमा आचार्य पास गर्दा उनी २१ वर्षका भइसकेका थिए ।

पढाइ त सकियो, अब के जागिर खाने ? सहपाठीहरूबीच विचार मन्थन भयो । अरू सबै लोकसेवा दिएर सरकारी जागिर खाने निर्णयमा पुगे । तर श्रीकृष्णलाई पिताजीले सरकारी जागिर खानु हुँदैन भने । किनभने बाबुरामका सरकारी जागिरे जेठा छोरा हिसाब फर्छ्यौट गर्न नसकेपछि श्रीमतीका गरगहना र आफूसँग भएका सम्पूर्ण नगद हर्जाना बुझाएर बल्लबल्ल उम्केका थिए । फेरि, भर्खरभर्खर खुलेको सेक्सन अफिसरको जागिर के हो, कहाँ खटाइन्छ भन्ने पनि त्यति थाहा भइसकेको थिएन ।

तर पिताजीले नै श्रीकृष्णका लागि जागिर खोजिदिए, सानो ठिमीमा । त्यस बेला सानो ठिमीमा एउटा शिक्षा केन्द्र खुलेको थियो, जुन पछि जनक शिक्षा सामग्री केन्द्रमा परिणत भयो । शिक्षा केन्द्रका प्रमुख थिए अर्का इतिहासकार बालचन्द्र शर्मा । त्यस केन्द्रले नेपाली विषयक केही लेखकको दरबन्दी आह्वान गरेको थियो । श्रीकृष्णले त्यसैमा केही समय काम गरे । तर उनको गन्तव्यको बाटो अन्यत्रै रेखाङ्कन भएको रहेछ ।

त्यहाँ केही समय काम गरेपछि एक दिन रानीपोखरी विद्यालयका केही विद्यार्थी आई ‘हामीलाई पढाउने गतिलो शिक्षक भएनन्, त्यसैले तपाईंले पढाइ दिनुपर्छ’ भनेर अड्डी कसे । श्रीकृष्ण मिलनसार स्वभावका थिए र उनमा विद्यार्थीलाई स्नेहपूर्वक राम्ररी बुझाएर पढाउने पनि कला थियो । त्यसैले पिताजीसँग सहमति लिई उनी त्यहाँको शिक्षकमा नियुक्त भए । श्रीकृष्णले यस पङ्क्तिकारसँग भनेका थिए, ‘संयोग कस्तो पर्‍यो भने, २०१६ जेठ १३ गते जुन दिन विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला मन्त्रिमण्डलको शपथ ग्रहण भयो, त्यसै दिन म पनि रानीपोखरी पाठशालामा बहाल हुन पुगें ।’

यसैबीच, आचार्य परिवारमा ठूलो सङ्कट आइपर्‍यो । जहाँ श्रीकृष्ण जन्मे–हुर्केका थिए, त्यहाँ विमानस्थल बनाइने भयो । राजधानीमा अलि अग्लो ठाउँ त्यही गौचरन थियो । अनि सरकारले आचार्य परिवारको ५२ रोपनी जग्गा अधिग्रहण गर्‍यो । भएका तीनवटा घर पनि भत्काएर लैजान आदेश दिइयो । भर्खरभर्खर पञ्चायती व्यवस्था लागू भएको समय, विरोध गर्ने परिस्थिति थिएन । सरकारले प्रतिरोपनी ६०० का दरले जग्गाको र तीन घरको ४० हजार रुपैयाँ मुआब्जा दिएर मुख बुझो लगाइदियो ।

‘त्यस बेला मेरो बिल्लीबाठ भयो,’ श्रीकृष्णले भनेका थिए, ‘श्रीमती बिरामी भएर शान्तभवनमा भर्ना भएकी थिइन् । जेठी छोरी कञ्चन काखमा । म एक्लो, श्रीमतीलाई रुङ्न जाऊँ कि छोरीलाई हेरूँ या अचानक आइपरेको सङ्कट पार गर्ने उपाय खोजूँ ? म रनभुल्लमा परेको थिएँ ।’ तर पछि अवस्था सामान्य हुँदै गयो । दुई दाजुभाइले पिताजीले दिएको १५/१५ हजार रुपैयाँले आ–आफ्ना घर जोडे ।

यता रानीपोखरी विद्यालयमा खासै पदोन्नति हुने सम्भावना नभएकाले श्रीकृष्णले २०२४ असोज १६ देखि वाल्मीकि संस्कृत महाविद्यालयमा शिक्षा सेवा आयोगको परीक्षा उत्तीर्ण गरी प्राध्यापन गर्न थाले । त्यहाँ उनी सिद्धान्त ज्योतिष विषयका प्राध्यापक थिए । उनले त्यहाँ गएको केही समयपछि पाठ्यतालिका बनाउने जिम्मेवारी पाए । यसले गर्दा प्राध्यापक र विद्यार्थीबीच उनको सुमधुर सम्बन्ध स्थापित भयो ।

सरल, शिष्ट र आफ्नो कामप्रति सदा निष्ठावान् भएकाले त्यहाँ सबैले उनको सम्मान गर्थे । ‘मैले त्यहाँ प्राध्यापन गरेर ज्योतिष विषयक धेरै शिक्षक पनि उत्पादन गरें,’ उनले भनेका थिए, ‘म आफूले वहन गरेको जिम्मेवारीप्रति सदैव सजग र समर्पित भई काम गर्ने भएकाले सबैको सहयोग पनि प्राप्त भयो र मलाई काम गर्न सजिलो भयो ।’

श्रीकृष्ण २०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि महेन्द्र संस्कृत विश्वविद्यालयको उपकुलपति भए । त्यही बेला उनले दरबारको राजज्योतिष भएर राजारानीको निकट रहेर काम गर्ने अवसर पनि पाए । त्यही समयदेखि उनको ग्रहदशा पनि बिग्रिन थाल्यो ।पहिला त श्रीकृष्णलाई घरायसी समस्याका कारण महेन्द्र संस्कृत विश्वविद्यालयको मुख्यालय दाङमा गएर काम गर्न कठिनाइ पर्‍यो । जो आफ्नो काम र कर्तव्यप्रति निष्ठाका साथ लाग्छ, उसलाई अन्यत्र चियाउने फुर्सद हुँदैन । तर नेपालमा राजनीति जानेपछि अरू विशेषता वा विशेषज्ञताको खासै दरकार पर्दैन । तर उनी परे राजनीतिक दाउपेच पटक्कै नजानेका सरल बौद्धिक व्यक्ति ।

उपकुलपति भएपछि प्रशासनिक झमेलाहरू आउन थाले । राजनीतिको छिँडीबाट पसेर विश्वविद्यालयमा जागिर खाने कार्यकर्ताहरूको ठूलै जमात खडा भयो । महिनाभरि गाउँका विद्यालयमा पढाउने र महिना मरेपछि मात्र विश्वविद्यालयमा आएर हाजिरीकापीमा दस्तखत गरी तलब बुझ्ने प्रवृत्तिका शिक्षकहरूको हालीमुहाली त्यत्तिकै चल्न थाल्यो ।

भर्खरको राजनीतिक परिवर्तन, मन्त्री र उनका कार्यकर्ताहरूलाई पनि आफ्ना मान्छेहरूलाई जागिर खुवाउनु थियो । त्यसैबीच काञ्ची कामाकोटि पीठका शङ्कराचार्यले विश्वविद्यालयकै जमिनमा शिक्षण अस्पताल खोल्ने प्रस्ताव दरबारबाट स्वीकृत गराई उनलाई दबाब दिन थाले । दाङमा रहेको विश्वविद्यालयको सम्पूर्ण जग्गा स्थानीय शिक्षाप्रेमी समाजसेवीहरूको दानबाट प्राप्त भएको थियो । त्यसैले उनले यो जग्गा दिन नसक्ने राय प्रकट गरे । राजनीतिक दबाबमा कर्मचारी र शिक्षकहरू घुसाउन त्यहीँकै प्रशासकहरू उनका पछि लागेकै थिए, त्यसमाथि शङ्कराचार्यको यस प्रस्तावले उनलाई त्यहाँ टिकी खानै दिएन । अन्ततः आफ्नो कार्यकाल नौ महिना बाँकी छँदै राजीनामा गरेर उनी पिताजीले छाडेका अधुरा काम पूरा गर्न र आफ्नै पुस्तक लेखनमा व्यस्त भए ।

उनी सिद्धान्त ज्योतिषमा मात्र होइन, आफ्ना पिताजीले गर्दै आएको इतिहासलेखनको काममा पनि त्यत्तिकै सक्रिय थिए । पिताजीका काखमा बसीबसी उनले नेपाली इतिहासको पाठ सिकेका थिए । पछि दृष्टिहीन पिताजीले भट्ट्याउने र आफूले टिपोट गर्ने गर्दा उनले इतिहासको यथेष्ट ज्ञान हासिल गरेका थिए । त्यसैले उनले निवृत्त जीवन पूर्ण रूपमा इतिहासलेखनमै लगाए ।

यस क्रममा उनले पिताजीकै टिपोटका आधारमा ‘अब यस्तो कहिल्यै नहोस्’, ‘चीन, तिब्बत र नेपाल’, ‘नेपालको संक्षिप्त वृत्तान्त’, ‘नेपालको सांस्कृतिक परम्परा’, ‘प्राचीनकालको नेपाल’, ‘जनरल भीमसेन थापा : यिनको उत्थान तथा पतन’, ‘हाम्रो राष्ट्रभाषा’ आदि आफैंले सम्पादन गरी प्रकाशित गरे । साथै ‘नेपालका पछिल्ला मल्ल राजाहरूको आपसी अन्तःकलह’ दुई भाग आफैंले लेखे र प्रकाशित गरे । नेपाली इतिहासका यी पुस्तक, खास गरी इतिहासशिरोमणि बाबुराम आचार्यका अपूरा कृतिहरू पूरा गरी प्रकाशन गरिदिएर उनले नेपाली इतिहासलेखनको क्षेत्रलाई ठूलो गुन लगाएका छन् । यस कार्यका लागि पनि उनलाई मुलुकले सम्झिरहनेछ ।

क्यान्सर रोगसँग लडिरहेको पीडान्त समयमा पनि आफूकहाँ इतिहास या अन्य विषयमा जिज्ञासा राख्न आउने जोकोहीलाई श्रीकृष्णले निराश पारेनन् । उनी जीवनभरि शिक्षाका लागि उदार र निष्ठावान् रहे । जीवनभरि वृत्तिका लागि कार्य गरे । निवृत्त भएपछि पनि उनले एउटा सच्चा इतिहासका साधकका रूपमा निःशुल्क विद्यादान गरिरहे । अन्ततः साधना गरिरहँदाकै अवस्थामा यही पुस १० गते उनी पार्थिव रूपले हामीबाट सदाका लागि बिदा भए ।