खस्कँदो हिमाली खर्क

अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगिताहरूमा खासै नाम नसुनिएका उनीहरूको अप्रत्याशित सफलताका बारेमा चर्चा र सोधखोज भयो । सफलताको रहस्य उनीहरूका प्रशिक्षकले यसरी खोलिदिए, ‘मैले खेलाडीहरूलाई तालिमको दौरान विशेष प्रकारको शक्तिबर्द्धक जडीबुटी खुवाउने गरेको छु ।’ शारीरिक सामर्थ्य बढाउने उक्त जडीबुटीका बारेमा अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चारमाध्यमहरूमा बढाइचढाइ समाचारहरू छापिन थाले, जसले गर्दा चिनियाँ औषधीय पद्घतिमा सीमित उक्त जडीबुटीको अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा माग र मूल्य अकासिन पुग्यो । पंक्तिकारले यो लेख तयार पार्दै गर्दा अनलाइन स्टोर इबेमा बुधबार हेर्दा उक्त जडीबुटीको प्रतिगोटा मूल्य ३० डलर (करिब ३५०० नेपाली रुपैयाँ) थियो । यतिखेर अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा सुनभन्दा लगभग दोब्बर मूल्यमा बिक्री भइरहेको उक्त ‘हिमाली सुन’ लाई संसारकै सबैभन्दा महँगो जडीबुटीसमेत भनिन्छ । विश्वभर यौन शक्तिबर्द्धक टनिकका रूपमा ‘हिमालयन भियग्रा’ को उपनामले चिनिने उक्त जडीबुटीलाई नेपालमा यार्सागुम्बा, यार्सागुन्बु वा यार्सा भनिन्छ । वर्तमानमा हिमाली जडीबुटी यार्साको बजार र मूल्य उक्लँदो छ, तर यार्सा पाइने हिमाली पाटन वा खर्कहरूको अवस्था भने निरन्तर खस्कँदो छ ।

हिमाली खर्कको खस्कँदो अवस्था

उच्च पहाडी र हिमाली भेगका २५०० देखि ५००० मिटर उचाइका क्षेत्रहरूमा फैलिएको विराट् घाँसे मैदानलाई खर्क वा पाटन (रेन्जल्यान्ड) भनिन्छ । खर्कको जैविक रूप घाँसे मैदान हो भने, परम्परागत रूपमा गरिने सामुदायिक व्यवस्थापन यसको सामाजिक पक्ष हो । त्यसैले, जैविक र सामाजिक प्रणाली (सोसियो इकोलोजिकल सिस्टम) को मिश्रित रूप हो– खर्क । इसिमोडका अध्येताहरूले प्रकाशित गरेको नेपालको भूउपयोग नक्साअनुसार, नेपालको कुल जमिनको लगभग ८ प्रतिशत भूभाग खर्क भनिने विराट् घाँसे मैदानले ढाकेको छ, जसमध्ये लगभग ७८ प्रतिशत भूभाग उच्च हिमाली क्षेत्रमा पर्छ ।

घाँसे प्रजातिका वनस्पति मात्रै पाइने यी चरन क्षेत्रहरूमा यार्सागुम्बाजस्ता बहुमूल्य जडीबुटी मात्रै होइन, कुटकी, पाँचऔंले, अतिस, जटामसी, पदमचालसहित थुप्रै मूल्यवान् र संरक्षित जडीबुटीहरू पाइन्छन् । त्यसका साथै यी घाँसे मैदानहरू नेपालकै चिनारी बोकेका कस्तूरी मृग, डाँफे, हिउँचितुवा लगायतका आकर्षक र संरक्षित वन्यजन्तुहरूको आश्रयस्थल पनि हुन् । त्यसो त जाडोयाममा हिउँले छोप्ने, गर्मीयाममा घाँसले ढाक्ने यी हिमाली खर्कहरू जडीबुटी र वन्यजन्तुको आश्रयस्थल मात्रै होइनन्, हाम्रा अधिकांश नदीका मुहान पनि हुन् । उदाहरणका लागि, त्रिशूली नदीको मुहान गोसाइँकुण्ड यस्तै पाटन क्षेत्रमा अवस्थित छ । खर्क हिमाली भेगका बासिन्दाको प्रमुख जीविका उपार्जनको स्रोत चौंरी, भेडा लगायतका पशुपालनको आधारस्तम्भ हो । हिमाली बासिन्दाहरूको सदियौं पुरानो गोठ सार्ने (ट्रान्स ह्युमेन्स) प्रचलन खर्कसँगै जोडिएको छ । त्यसैले, हिमाली खर्क जैविक विविधताको खानी, हिमाली बासिन्दाको जीविकोपार्जनको साधन र सांस्कृतिक पहिचानको माध्यम हो । थप, खर्कले नदीको मुहानका रूपमा तल्ला तटीय बासिन्दाहरूका लागि पनि पानी लगायतका पर्यावरणीय सेवा र सुविधा प्रदान गरिरहेको हुन्छ ।

जैविक, आर्थिक र सांस्कृतिक महत्त्व बोकेका यस्ता हिमाली खर्कहरूको प्राकृतिक स्वास्थ्य केही दशकयता निरन्तर खस्कँदै गएको अध्ययनहरूले देखाएका छन् । यद्यपि नेपालमा वनजंगलको जस्तो समग्र खर्कहरूको परिवर्तित र हालको अवस्थाको अध्ययन–अनुसन्धान निकै कम भएको छ । केही स्थानीय अनुसन्धानहरूका अनुसार, नेपाल उच्च हिमाली भेगका खर्कहरूमा स्थानीय वा मिचाहा प्रजातिका झाडी वा बुट्यानहरू फैलने, माटाको क्षयीकरण बढ्ने, घाँसे प्रजातिहरू नासिएर खर्कहरू मरुभूमिमा परिणत हुने समस्याहरू देखिन थालेका छन् । लीलानाथ शर्मा लगायतले उत्तरी गोरखाका खर्कहरूमा गरेको अध्ययनले त्यहाँ चुत्रोजस्ता झाडीदार बुट्यानहरू बढ्दै गएको देखाएको थियो । त्यस्ता खर्कहरूमा सुरुमा बुट्यान वनस्पति फैलने र त्यसपछि गुराँस लगायतका ससाना रूखहरू देखा पर्ने स्थानीय भेडीगोठालाहरूले यस पंक्तिकारलाई पनि बताएका थिए । घाँसे वनस्पतिलाई झाडीले र त्यसलाई रूखले विस्थापित गर्नु उत्तरवर्तन (सक्सेसन) वैज्ञानिक रूपमै प्रमाणित परिघटना (फेनोमेनन) हो । त्यसै गरी केशवप्रसाद पौडेलले मुस्ताङमा गरेको अनुसन्धानले खर्क विनाशको एक कारण चरीचरनको बढ्दो चापलाई ठम्याएका थिए । यी दुई प्रतिनिधि अनुसन्धानहरूले एकातिर खर्कहरूमा गरिँदै आएको पशुपालन त्यागेका कारण झाडी र बुट्यान बढ्दै गएको देखाउँछन् भने, अर्कातिर पशुपालनको बढ्दो चापले तिनको क्षमतामा ह्रास आएको देखाउँछन् ।

यतिखेर यस्ता परिवर्तनहरू नेपालका खर्कहरूमा मात्रै होइन, विश्वभरकै उच्च उचाइका घाँसे मैदानहरूमा देख्न सकिन्छ । नेपालमा देखिएजस्तै झाडी प्रजातिका वनस्पतिको अतिक्रमण, मरुभूमीकरण, माटाको क्षयीकरण र जैविक विविधता, विशेष गरी बहुवर्षीय घाँसे वनस्पतिको नाश रेन्जल्यान्ड क्षेत्रको विश्वव्यापी साझा समस्या हो । कतिपय ठाउँमा त बढ्दो सहरीकरण, खनिज उत्खनन र खर्कको वैयक्तीकरण पनि तीव्र भइरहेका छन्, जसले गर्दा खर्कहरू विश्वव्यापी रूपमै खस्कँदै छन् ।

विनाशको मूल कारक

अन्य प्राकृतिक स्रोतहरूजस्तै खर्क विनाश हुँदै जानुको मुख्य कारक बढ्दो आर्थिक, सामाजिक, प्राविधिक र सांस्कृतिक परिवर्तन नै हो, जसले गर्दा खर्क अनि त्यसमा आधारित जैविक प्रणाली एवं त्यसको सदुपयोग र व्यवस्थापन गर्ने मानवीय संस्थानहरूमा द्रुत फेरबदल भएका छन् । पशुपालनको आम्दानीले परिवार धान्न मुस्किल भएपछि खर्कमा गरिने पशुपालनका क्रियाकलापहरू अनाकर्षक बन्न पुगेका छन् । बचपनमा प्रशस्त दूध, घिउ खान पाइने भनेर भेडीगोठ जान रमाउने पुस्ता यतिखेर युवा भएको छ, जसका लागि हिमाली भेगमा भेडीगोठ सार्ने परम्परा एउटा कष्टकर उद्यम बनेको छ । काम कष्टकर, मुनाफा कम हुने गरेका कारण नयाँ पुस्ता ‘गोठाला’ बन्न अनिच्छुक देखिन्छ । त्यसकारण मनाङ, गोरखा, रसुवा लगायतका थुप्रै हिमाली जिल्लाका भेडीगोठहरू यतिखेर निर्जन बनेका छन् । त्यसको असरस्वरूप, चरीचरनका कारण सन्तुलनमा रहने घाँसे मैदान झाडीमय बन्न पुगेको छ । वैज्ञानिक अनुसन्धानहरू भन्छन्– घाँसे मैदानको स्वास्थ्यका लागि मध्यमस्तरको चरीचरन अनिवार्य हुन्छ ।

जलवायु परिवर्तन, विशेषतः हिउँदमा धेरै हिउँ पर्ने र गर्मी महिनामा लामो समयसम्म सुक्खा भइदिनाले पाकिस्तानका उच्च हिमाली भेगका खर्कहरूका प्रजातिगत जैविक संयोजन (स्पेसिज कम्पोजिसन) मा फेरबदल भएको र मंगोलियाका खर्कहरू विनाशउन्मुख हुँदै गरेको अध्ययनहरूले देखाएका छन् । तर हामीकहाँ उच्च हिमाली भेगका खर्कहरूमा जलवायु परिर्वतनले पारेको असरका बारेमा गम्भीर अनुसन्धान (उचित प्रयोगात्मक रचना गरिएको र लामो समयको तथ्यांक लिइने) नै हुन सकेको छैन । केही अनुसन्धान भएका छन् जुन छोटो समयको अवलोकनमा आधारित भएकाले परिवर्तनको प्रमाण दिन असमर्थ छन् । जलवायु परिवर्तनका बारेमा नेपालभित्र र बाहिर हामीले यति धेरै हल्लीखल्ली गर्दा त्यसले प्रभाव पार्न सक्ने हाम्रो हिमाली पर्यावरणको ठूलो हिस्सा बोकेको खर्कको अनुसन्धानमा ध्यान नदिनु उदेकलाग्दो छ । जलवायु परिवर्तनले खर्कमा पारेको प्रभावको मात्रै होइन, समग्रमा खर्कसम्बन्धी अनुसन्धान नै न्यून छ । उदाहरणका लागि, अनुसन्धानात्मक लेखको डेटाबेस वेभ अफ साइन्समा पंक्तिकारले ‘रेन्जल्यान्ड, नेपाल’ खोज्दा ३५ लेख देखिए, ‘फरेस्ट नेपाल’ खोज्दा ११३५ लेख । यसले वनको तुलनामा रेन्जल्यान्डसम्बन्धी अनुसन्धानको अवस्था ज्यादै निम्छरो भएको देखाउँछ ।

जलवायु परिवर्तनका अलावा पछिल्लो समयमा खर्कको अवस्था खस्कनुमा यार्सागुम्बाको संकलनलाई पनि लिन सकिन्छ । यार्सागुम्बा संकलनका लागि हजारौं मानिस उच्च हिमाली भेगका पाटनहरूमा महिनौंसम्म बस्ने चलनले गर्दा खर्कको स्वास्थ्यमा नकारात्मक प्रभाव परिरहेको सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ, यद्यपि यससम्बन्धी पनि अनुसन्धान हुन सकेको छैन ।

व्यवस्थापनका चुनौती

केही पहिल्यैदेखि विद्यमान अनि केही नयाँ चाप (प्रेसर) र चालक (ड्राइभर) हरूले खर्कको अवस्थामा परिवर्तन ल्याएपछि त्यसको प्रत्यक्ष असर यसमा आधारित जीविकामा परेको छ । खर्कहरूमा स्रोत कम हुँदै गएपछि कतिपय त्यससम्बन्धी पेसालाई चाहेर पनि अँगाल्न नसक्ने अवस्थामा पुगेका छन् भने कतिपय गाउँहरूबीच संरक्षित क्षेत्र र स्थानीयबीच चरनका रूपमा खर्क प्रयोग गर्ने बेला द्वन्द्वसमेत हुने गरेका छन् । जस्तै– दार्चुला जिल्लामा नेपाली सौका र गैरसौका समुदायबीच खर्क र त्यसको स्रोत उपयोगसम्बन्धी द्वन्द्व छ । त्यस्तै द्वन्द्व मनाङमा गर्मी र जाडोयाममा गरिने खर्क प्रयोगसम्बन्धी देखिन्छ । खर्क उपयोगको द्वन्द्व नेपाली गाउँलेहरूबीच मात्रै सीमित छैन, नेपालसँग सिमाना जोडिएका तिब्बतका गाउँ र भारतका गाउँसँग समेत हुने गरेको बेलाबखतमा समाचारमा पढ्न पाइन्छ ।

खर्कको खस्कँदो अवस्था सुधार्न र समग्र खर्कको व्यवस्थापनका लागि स्थानीयस्तरमा केही पहल हुन थालेका छन् । उदाहरणका लागि, हिमाली भेगका केही पालिकाहरू (हेलम्बु, सिन्धुपाल्चोक) ले पशुपालनमा कृषकहरूलाई आकर्षित गर्न चौंरीहरूको बिमा कार्यक्रम गरेर पशुपालनका लागि प्रोत्साहन दिन थालेका छन् । केहीले खर्क सुधार कार्यक्रमहरू पनि सञ्चालन गर्न थालेका छन् । तर त्यी प्रयासहरू खर्कको खस्कँदो गतिका तुलनामा अपर्याप्त छन् । त्यसका लागि राष्ट्रियस्तरमै संस्थागत प्रयास जरुरी छ ।

खर्क व्यवस्थापनको अभियानका लागि नीतिगत अस्पष्टता र खर्क व्यवस्थापन गर्ने निकायबीचको अन्योल पनि जिम्मेबार छ । उदाहरणका लागि, खर्कसम्बन्धी कार्यक्रमहरू कृषि मन्त्रालय अन्तर्गतको पशु उत्पादन निर्देशनालय मातहतका कार्यालयहरूले गर्छन् । तर खर्कबाट संकलित जडीबुटीको राजस्वको व्यवस्थापन वन मन्त्रालय अन्तर्गतका कार्यालयले गर्छन् । खर्क नीतिले ‘जडीबुटी एवं गैरकाष्ठ वन पैदावारको उपलब्धता अध्ययन गरी कुनै खास खर्क क्षेत्रलाई जडीबुटी क्षेत्र तोक्ने र जडीबुटीको विकास र व्यवस्थापन अनि संरक्षणसम्बन्धी कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने’ लक्ष्य राखेको छ । वन नीतिले पनि ‘जडीबुटी र अन्य गैरकाष्ठ वनपैदावारको संरक्षण र उत्पादन र प्रशोधन’ लाई नै जोड दिन्छ । दुवै नीतिमा उस्तै कुरा तर कार्यान्वयन गर्ने निकाय फरक हुँदा व्यवस्थापनमा अन्योल थपेको सरकारी प्रतिवेदनहरूमै उल्लेख छ । त्यसै गरी हिमाली भेगमा यार्सागुम्बा संकलन गरिने पाटनहरूमध्ये कतिपयलाई सामुदायिक वनका रूपमा सरकारले स्थानीय समुदायलाई हस्तान्तरण गरेको छ, जहाँ चरीचरन निर्बाध ढंगले चल्छ तर पछिल्लो वन ऐनमा सामुदायिक वनभित्र चरीचरनलाई निषेध गर्ने प्रावधान विद्यमान छ ।

यस्ता केही नीतिगत अन्योल र व्यवस्थापकीय कमजोरी चलिरहँदा खर्कहरूको अवस्था भने निरन्तर खस्कँदो छ । एकातिर अनुसन्धानको कमी, अर्कातिर मानवीय क्रियाकलापको चाप र जलवायु परिवर्तनको मारमा रहेका हिमाली खर्कहरूको खस्कँदो अवस्थातिर ध्यान दिन ढिलो भएन र ?