सभ्य समाज निर्माण गर्न शिक्षाशास्त्र

अभिभावकहरू पनि आफ्ना सन्ततिलाई कुन विषय पढाउने, त्यो विषय पढाएर भविष्यमा के हुन्छ, पढाउन आफ्नो क्षमताले भ्याउला–नभ्याउला, आफ्ना छोराछोरीले गरेको समय, श्रम र लगानीको प्रतिफल के होला भनी अन्योलमा परेका छन् ।

एसईईमा राम्रो अंक ल्याएका विद्यार्थी तथा उच्च वर्गका अभिभावकहरूको पहिलो रोजाइ विज्ञान बन्छ भने त्यसपछिको छनोटमा अंग्रेजी, व्यवस्थापनसहित प्राविधिक विषयहरू पर्छन् । केही अपवादबाहेक बौद्धिक, पारिवारिक र आर्थिक हिसाबले कमजोर विद्यार्थीहरू मात्र शिक्षाशास्त्रमा भर्ना हुने चलन छ । अहिलेसम्मको पढाइ सामान्य रहेको र परिवारको सामाजिक–आर्थिक अवस्था पनि कमजोर रहेकाले शिक्षाशास्त्र पढ्न आएको भन्ने सम्बद्ध विद्यार्थीहरूको भनाइ पाइन्छ । केही विद्यार्थीहरू यस विषयको अध्ययनपश्चात् भविष्यमा कुशल शिक्षक बनी गाउँ–समाजको सेवा गर्ने आफ्नो लक्ष्य रहेको बताउँछन् ।

पढ्न सजिलो छ त शिक्षाशास्त्र ?

कुनै पनि विषय आफैंमा सजिलो हुँदैन । सजिलो वा अप्ठ्यारो, विद्यार्थीमै भर पर्ने गर्छ । कुनै पनि विषय केका लागि, कसरी र किन पढ्दै छौं भन्ने कुराले त्यो विषयको अवस्था र आवश्यकतालाई बुझाउँछ । किन, कसरी, कहिले, कसलाई, कहाँ पढाउने/पढ्ने भन्ने पक्षको ज्ञान शिक्षाशास्त्रको कुनै पनि विषयको अध्ययन गर्ने विद्यार्थीका लागि आवश्यक पर्छ । यसमा विषयवस्तु बुझी पढेर मात्र हुँदैन, आफूले बुझेका कुरा विभिन्न उमेर तथा बौद्धिक स्तरका विद्यार्थीहरूले समेत बुझ्ने गरी अभिव्यक्त गर्न सक्नुपर्छ । अन्य विषयको पढाइ बोध हो भने यस विषयको पढाइ अभिव्यक्ति पनि हो ।

यहाँ विषयवस्तुमा कत्तिको दखल छ भन्दा पनि आफूमा भएको ज्ञान विद्यार्थीले बुझ्ने गरी कसरी दिन सक्छ भन्ने पक्षले महत्त्व राख्ने हुँदा शिक्षाशास्त्रको हरेक विषयको पढाइले प्रयोग/व्यवहारलाई जोड दिएको हुन्छ । त्यसैले यो विषय पढ्न सोचेजस्तो सजिलो छैन । हुन त वर्षमा अठार–बीस दिन पनि क्याम्पस नजाने, कुनै किताब पनि किनेर नपढ्ने, परीक्षाको समयमा एकदुईवटा गेस पेपर तथा गाइडका उत्तर घोक्ने, दुई–तीनपटक परीक्षा दिई तारा लागेर पास भएको मार्कसिट प्राप्त गर्ने अनि यसरी पाएको सर्टिफिकेटलाई बाकसमा थन्क्याएर अरू नै पेसा–व्यवसायमा लाग्ने व्यक्तिहरूले यस विषयको महत्त्व नबुझेर ‘मैले त घरै बसेर पास गरें, के छ र ? जसले पनि सजिलै पास गर्न सक्छ, यो विषय सजिलो छ’ भन्छन् होला, तर विषयको महत्त्व, गहनता, आवश्यकता र सान्दर्भिकतालाई बुझेर पढी सक्षम र सफल जीवन जिउन चाहनेहरूका लागि यो क्षेत्र गाह्रो छ । सैद्धान्तिक ज्ञानमा भन्दा प्रायोगिक तथा व्यावहारिक पक्षसँग बढी सम्बन्धित भएकाले तथा परिवर्तित समयसँगै नयाँनयाँ शैलीमा प्रस्तुत गर्नुपर्ने र आफ्नो ज्ञान सधैं ताजा राख्न सक्रिय रहनुपर्ने भएकाले मिहिनेती, कर्मशील, जिज्ञासु र कार्यप्रति सदा समर्पित रहन सक्ने व्यक्तिले मात्र शिक्षाशास्त्रका विषयहरू पढ्नुपर्छ ।

समय, श्रम र पैसाको लगानी

कुनै पनि विषयको गहनता, सहजता र महत्त्व त्यसमा गरिएको परिश्रम, दिइएको समय र गरिएको आर्थिक लगानीबाट प्रस्ट हुन्छ । शिक्षाशास्त्र संकायको कुनै पनि विषयमा दक्षता हासिल गर्न प्रक्रियागत रूपमै पनि लामो समय लाग्छ । विद्यालयदेखि उच्च शिक्षाको हरेक तहमा आफ्नो विषयको दक्षताका लागि विभिन्न प्रयोगात्मक, परियोजनामूलक र अभ्यासात्मक कार्यमा विद्यार्थीहरू सहभागी हुनुपर्छ ।

परिवर्तित समाजको आवश्यकताअनुकूल रहने गरी आफूले लिएको ज्ञान दिनका लागि जीवनभर लागिपर्नुपर्ने भएकाले यस विषयका विद्यार्थीहरूले लामै समय लगाउनुपर्छ । आफ्नो विषयमा दक्षता हासिल गरी समाजमा आफूलाई प्रेरक व्यक्तिका रूपमा चिनाउन केही समय अध्ययन गरी लिइएको ज्ञान पर्याप्त हुँदैन, यसका लागि लामो र निरन्तर मिहिनेत गर्नुपर्छ । विद्यार्थीलाई परिवारले पनि प्रत्यक्ष–अप्रत्यक्ष सहयोग गर्नुपर्छ । जसले शिक्षाशास्त्रलाई सजिलो विषय ठानी पढाइमा भन्दा अन्य क्षेत्रमा (रोजगारी, घरायसी कार्य आदि) लाई महत्त्व दिन्छ, समयको उचित व्यवस्थापन गर्दैन, त्यस्तो व्यक्तिले यस क्षेत्रमा विज्ञता हासिल गर्न सक्दैन ।

हुन त हाम्रो समाजमा मध्यमवर्गका विद्यार्थीहरू आर्थिक अभावका कारण आफैं कमाउँदै पढ्दै गर्नुपर्ने बाध्यतामा छन् । शैक्षिक क्षेत्रमा पनि लैंगिक विभेद हटिसकेको छैन, जसले गर्दा एकातर्फ हाम्रो समाजका छोरी–बुहारीले परिवारका अनेकौं समस्यासँग जुझ्दै पढाइलाई निरन्तरता दिनुपरेको छ भने अर्कातर्फ उनीहरूले चाहेर पनि पर्याप्त समय दिई, निरन्तर कक्षामा उपस्थित भई पढ्न र अभ्यासात्मक कार्यमा सहभागी भई विषयमा दक्ष बन्न पाएका छैनन् । जो विद्यार्थी पढाइप्रति तीव्र आकांक्षाका कारण आफैं खर्च जुटाएर भए पनि, अनेकौं समस्याको सामना गर्दै जीवनमा केही गर्छु भन्ने चाहना राखी शिक्षाशास्त्रतर्फका विषय पढ्न लागिपरेको छ, उसका लागि यो विषय गाह्रो छ ।

बाहिरबाट हेर्दा शिक्षाशास्त्रको अध्ययनमा आर्थिक लगानी कम हुने र आर्थिक उपार्जन पनि कम हुने जस्तो देखिन्छ, तर यो भ्रम मात्र हो । यस विषयको अध्ययनका क्रममा प्रयोगात्मक, परियोजनामूलक तथा शिक्षण अभ्यासात्मक कार्यमा गर्नुपर्ने आर्थिक लगानी अन्य प्राविधिक विषयको भन्दा कम हुँदैन । अध्ययनपश्चात् पनि अध्यापन तथा अन्य पेसामा लागेकाहरूले आफ्नो क्षेत्रमा विज्ञता देखाउन र कार्यप्रति वफादार रही यसलाई प्रभावकारी एवम् समयसापेक्ष बनाउन तयार गर्नुपर्ने सामग्रीहरूमा गर्नुपर्ने लगानी कम छैन । तर, विषयविज्ञ भई राष्ट्रका लागि महान् कार्य गर्न पाउँदा ठूलो गौरवानुभूति हुन्छ । समाजबाट समयसमयमा पाइने सम्मान कम अमूल्य हुँदैन ।

समग्रमा, शिक्षा त्यो ज्योति हो, जसका माध्यमले मानिसले आफूभित्रका दुर्गुणहरू हटाएर दिव्यता प्राप्त गर्छ । आफूमा भएको दिव्यताका माध्यमबाट आफ्नो परिवार एवम् समाजका कमी–कमजोरीलाई सुधार गरी सभ्य, सुसंस्कृत तथा सम्पन्नतातर्फ उन्मुख बनाउन सहयोग गर्न सक्छ । परिवार, समाज एवम् राष्ट्रलाई समय अनुसारको शिक्षा दिई यी क्षेत्रमा आवश्यक दक्ष जनशक्ति उत्पादनमा सघाउन, मोफसलमा लुकेका कला, संस्कृति, रीति, परम्परा, ऐतिहारिक एवम् पुरातात्त्विक, धार्मिक, महत्त्वका वस्तु एवम् स्थलहरूको संरक्षण र विकासमा प्रत्यक्ष–अप्रत्यक्ष सहयोग गर्न शिक्षाशास्त्रको पढाइले टेवा दिन्छ । त्यसैले शिक्षाशास्त्रको विद्यार्थी लगनशील, परिश्रमी, अनुशासित, क्षमाशील र कर्तव्यनिष्ठ र प्रतिभावान् हुनुपर्छ । अनि मात्र उसले विषयवस्तुमा अथाह ज्ञान हासिल गर्छ, आफूले पाएको ज्ञान विभिन्न तौरतरिका अपनाएर सिकारुको आवश्यकता, स्थान, परिवेश र चाहनालाई बुझेर प्रभावकारी रूपमा बाँड्न सक्छ । सिकारुले पनि आफूले पाएको ज्ञानका माध्यमबाट सभ्य समाज निर्माणमा सहयोग गर्न सक्छ ।

(भट्टराई तनहुँको भिमादस्थित जनज्योति क्याम्पसकी उपप्राध्यापक हुन् ।)