चिन्न बाँकी बिहार

उसो त नीतीश पक्षधरहरू मेवालाल ‘क्राइम, करप्सन र कम्युनलिज्म’ प्रति असहिष्णु रहेकाले धपाइएको तर्क गर्छन् । तर कुरो यत्तिकैमा सकिँदैन । यसपटक नीतीशको चालढाल बदलिएको छ । किनभने सहयोगी दल भाजपाको गणित उनको दलको भन्दा झन्डै दोब्बर छ । स्वयं नीतीशले नै भने, ‘म मुख्यमन्त्री बन्न चाहन्नथें तर भाजपाका नेतागणको आग्रहमा फेरि एकपटक शपथ लिन्छु ।’ यसप्रति कटाक्ष गर्दै विपक्षी नेता तेजस्वी यादवले उनलाई ‘मनोनीत मुख्यमन्त्री’ को संज्ञा दिए भने उनको सरकारलाई ‘मजबुर सरकार’ को ।

भारतको मुटु

अपराधको अर्थशास्त्रबाट बिहार पाशविक हिसाबले आहत छ । राजनीतिमा भ्रष्टाचारीहरू मात्र होइन, अपराधीहरू पनि पुरस्कृत हुने लामो परम्परा छ । कौटिल्य अर्थात् चाणक्य बिहारकै धरतीमा पैदा भए र कौटिल्यको अर्थशास्त्रले दुनियाँलाई नै मार्गदर्शन गरेको पनि छ, तर अपराधको राजनीतिले बिहारमा नयाँ अर्थशास्त्रको सृजन गर्‍यो । अलिखित यो शास्त्रबारे बिहारलाई नजिकबाट बुझ्नेहरू अवगत नै छन् । राजनीतिको अपराधीकरणको सोझो असर बिहारको अर्थव्यवस्था र विकासमा पर्दै आएको छ । लुट संस्कृति संस्थागत भइसकेको छ । वास्तवमा केन्द्रबाट विकासका लागि पठाइएको रकम पनि राजनीतिकर्मी तथा तिनबाट पोषित कर्मचारीतन्त्रमै अल्झिने गरेको छ, प्राकृतिक सम्पदाहरूमाथि माफियाहरूको कब्जा बढ्दै गइरहेको छ ।

बिहार प्रदेशलाई ‘हार्ट अफ इन्डिया’ पनि भन्ने गरिन्छ । २२ मार्च १९१२ मा ब्रिटिस इन्डियाअन्तर्गत बंगाल प्रान्तबाट छुट्टिएर अस्तित्वमा आएको यस प्रदेशबाट अलग भएर सन् १९३६ मा उडिसा बन्यो भने सन् २००० मा झारखण्ड । बिहारमा बेलायती औपनिवेशिक कालमै सन् १९३७ र १९४५ मा प्रदेश विधानसभाको चुनाव भएको थियो । बिहार भारतको मुटु हो भने, मुटुमै ‘देह’ को अस्तित्व हुन्छ । देहलाई जिउँदो रहनु छ भने मुटु ठीक हुनैपर्छ । पहिलाको बिहार निकै फेरिए पनि दक्षिण भारतीय प्रदेशहरूका सामुन्ने ‘बिहार’ र ‘पछौटेपन’ पर्यायवाची शब्द हुन् । जो बिहारवासी अन्य प्रदेशमा बस्छन्, तिनीहरू ‘बिहारी’ पहिचानलाई कतिपय सन्दर्भमा आत्महीनताको विषय मान्न अभिशप्त छन् । ‘बिहारी’ कहलिनबाट जोगिन पहिचान लुकाउने मनोविज्ञान अझै कम हुन सकेको छैन ।

विरोधाभासको मुहान

भारतमा कुनै बदलाव वा आन्दोलनको झिल्को सुरुमा बिहारमै प्रकट हुन्छ । र, अरू प्रदेशले समेत ‘बिहारले अब देशलाई दिशा दिन्छ’ भन्न थाल्छन् । यो अनौठो विरोधाभास छ । जो भारतीय बिहारलाई प्रत्येक क्षेत्रमा पिछडिएको मान्छन्, कुनै बदलावको जुरमुराहट भयो भने फेरि बिहारसँगै दिशाको अपेक्षा पनि गर्छन् । परिवर्तनसँग जोडिएको यस्तो पहिचानले प्रत्येक बिहारीलाई आह्लादित गर्छ । बिहारीहरू आन्दोलनहरूमा अग्रमोर्चामा रहे पनि संरचनात्मक सुधारमा भने अनुत्साहित रहँदै आएका छन् । अन्यत्र प्रशस्त बिहारीहरू डाक्टर/इन्जिनियर वा उच्च प्रशासनिक/व्यवस्थापकीय जिम्मेवारीमा छन् तर आफ्नै प्रदेशमा तिनको उर्वरताको उपयोग कम छ । अरू प्रदेशतिर आदिवासी वा वञ्चित समूह सशस्त्र प्रतिकारमा ओर्लिन्छन् भने बिहारमा समर्थ सवर्ण वा वर्चस्वशाली जातिहरू पनि आफ्नै ‘सेना’ बनाउन तम्सिन्छन् । जाति जहाँ सामाजिक–आर्थिक शोषणको उपकरण बनेको छ, त्यहीँ जातीय एकता वञ्चित समूहहरूका लागि प्रतिकारको मञ्च पनि । हास्यचेत गहिरोसँग भिजेको बिहारी लोकजीवनमा राजनीति ‘व्यंग्य’ को सूचक रहेको देखिन्छ । पछिल्ला तीस वर्ष समाजवादी र सामाजिक न्यायका अभियन्ता कहलिनेहरूकै शासनकाल रहे पनि त्यसको लाभ सीमित वर्गमै देखियो, नवकुलीनको एउटा तप्का अस्तित्वमा आयो ।

छेउछाउका अरू भारतीय प्रदेश सामाजिक–आर्थिक रूपान्तरणको दिशामा अघि बढ्दै गए भने बिहारको विकासगति मत्थरै रह्यो । बिहारमा रेल निर्धारित स्टेसनबाहेकका स्थानमा समेत रोकिने चलन छ । यस्ता ठाउँविशेषलाई स्थानीय भाषामा ‘रुकतापुर’ भन्ने गरिन्छ । बिहारको विकासको रेलगाडी पनि रुकतापुरमा रोकिएको रोकियै छ । बहुसंख्यक आबादी गरिबीका कारण सामान्य जीवन पनि बाँच्न सक्दैन र पलायन रोज्छ । बिहारी समाज हृयदयहीनतातर्फ लम्किँदै छ, जसको परिणामस्वरूप समाजको चरित्र हिंसात्मक हुँदै गएको छ ।

बिहारको अर्थव्यवस्थाका दुई विशेषता छन् । पहिलो, बिहारको विकास रोकिएको छ र अन्य प्रदेशका तुलनामा सम्भावना भएर पनि पछाडि छ । दोस्रो, यहाँको पछौटेपनको एउटा पाटो के पनि हो भने बिहारवासीले आफ्नो प्रदेश पनि अरूको दाँजोमा उक्लिन सक्ला भन्नेमा आस मारिसकेका छन् । यहाँ ‘सुशासन’ को राजनीतिक कारोबार खुब फस्टाए पनि त्यो रुकतापुरकै नियतिमा फसिरहेको छ । बिहार भविष्यमुखी हुने ठाउँमा कतै अतीतजीवी त भएको छैन भनी चिन्ता गर्नेहरू कम छैनन् । यहाँको हालत नियाल्ने हो भने दुई प्रकारका ‘अतिवाद’ पाइन्छन्– चुचुरोमा निन्दा र फेदमा प्रशंसा । एकातिर क्रान्तिको अगुवा त अर्कातर्फ प्रतिक्रान्तिमा बेहोस । भारतको इतिहास र भारतीयताको निर्माणमा बिहारका विभिन्न क्षेत्रको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहेको छ । मिथिलाको एक हिस्सा, मगध राज्य यहीँ; पाटलीपुत्र, नालन्दा, वैशाली यहीँ । सिद्धार्थले यहीँ ज्ञान पाए । महावीर र गुरु गोविन्द सिंहको भूमि चम्पारणलाई महात्मा गान्धीले आफ्नो प्रयोगभूमि बनाए । सन् १९१७ मा गान्धीले चम्पारणका मजिस्ट्रेटसमक्ष जुन बयान दिए, त्यसमा आत्मनिर्भरता र स्वतन्त्रताको भावना झल्किन्छ । भारतीय राजनीतिमा स्वतन्त्रताको दोस्रो लडाइँ भनेर चिनिने संघर्षका प्रणेता जयप्रकाश नारायणसमेत बिहारकै हुन् । भारतको सर्वोच्च पदको भ्रष्टाचारविरुद्ध सीधा जनसंघर्ष यहीँबाट सुरु भयो । यहीँबाट त्यो नैतिक लोकऊर्जा पैदा भयो, जसका कारण दिल्ली (केन्द्र) मा पहिलोपटक कांग्रेसको शासन समाप्त भयो ।

जानकारीको मात्रा

बिहार नेपालसँग करिब ४५० किलोमिटर सिमाना जोडिएको भारतीय प्रान्त मात्र होइन । बुद्धदेखि बीपीसम्मले यहीँ आभा प्राप्त गरेका हुन् । बिहारसँगको हाम्रो सामाजिक–सांस्कृतिक सम्बन्ध अविभाज्य छ । वारिपारिका जनता भावनात्मक हिसाबले जोडिएका छन् । तर यथार्थका आधारमा सम्बन्धलाई व्याख्या गर्ने हो भने, बिहारसँग जोडिन सक्ने आधारहरू साँघुरिँदै गएका छन् । बिहारसँगको सम्बन्धलाई केवल वीरगन्ज–रक्सौल र विराटनगर–जोगबनी नाकाबाट चियाउने गरिन्छ । जबकि जोडिएको साँधले धेरै अवसर उजागर गरेको छ, त्यसबाट अवरोधहरू पनि उत्पन्न भएका छन् । त्यसैले पटना र काठमाडौं दुवैले दिल्लीमुखी अभ्यासलाई विराम दिँदै सम्बन्ध पुनर्लेखन गर्ने बेला आएको छ । तर यसका लागि पहिलो सर्त हो– बिहारबारे गहिरोसँग थाहा पाउनु र सार्वजनिक जीवनमा रहेका बिहारीहरूलाई राम्ररी चिन्नु । नेपाल र नेपालीले बिहारसँग कस्तो जनसम्बन्ध चाहेका हुन् र त्यो कसरी चाहेका हुन्, निर्क्योल गर्नु आवश्यक छ ।

बिहार नेपालका लागि भारतसँगको जनसम्बन्धका सन्दर्भमा मियो हो । नेपालका सन्दर्भमा भारतको भूमिका दिल्लीकेन्द्रित नै छ । जबकि इतिहास साक्षी छ, नेपाली जनसंघर्षको प्रत्येक घुम्तीमा बिहारका जनताको सहयोग रहँदै आएको छ । ‘बिहारी शैली’ को भनेर आपसमा राजनीतिक कटाक्षका लागि मात्र यो भारतीय प्रदेशलाई सम्झिने होइन कि, नेपालसँग जोडिएका पूर्वको किसनगन्जदेखि पश्चिमको पश्चिमी चम्पारणसम्मका यसका जिल्लाहरूको मानव विकास सूचकांक, जातीय समीकरण, आर्थिक संघर्ष, विकासको मोडल, तटबन्ध राजनीति, सामाजिक आन्दोलन, सांस्कृतिक स्तर सबैप्रति सही सूचना र विश्लेषणको खाँचो छ । बिहार एउटा व्यापक बजार भईकन पनि त्यहाँका समस्याहरूबारे हाम्रो बुझाइ अपुग छ ।

पहिले पटना–काठमाडौं सोझै हवाई उडान थियो, जसले बिहार–नेपाल पारस्परिकताको गहनता झल्काउँछ । तर आज भारतसँगको सम्बन्ध भनेको दिल्ली मात्र हो भन्ने बुझाइ गहिरिँदै गएको छ, जुन समयोचित होइन । हामीले सीमावर्ती भारतीय राज्यहरू र क्षेत्रीय राजनीतिलाई पनि त्यत्तिकै बुझ्नुपर्छ । सीमावर्ती प्रदेशहरूका मुख्यमन्त्रीहरूले नेपालसँग जोडिएका आफ्ना सरोकारहरूमा कस्तो भाष्य र आख्यान कोर्ने गरेका छन्, हाम्रै प्रादेशिक अभ्यासबारे त्यताका थिंक ट्यांकहरूले के सोच्ने गरेका छन् भन्ने थाहा पाउन पनि हामीलाई बिहारबारे तथ्यपूर्ण जानकारी चाहिन्छ ।