छठ अर्थतन्त्र

किनकि ऐतिहासिक विकासको प्रक्रियामा भूगोलको विशेष भूमिका हुन्छ । अन्तोनिओ ग्राम्सीको मान्यता छ– भौगोलिक अथवा पर्यावरणीय विशेषताले सांस्कृतिक विशेषताहरूलाई निकै हदसम्म निर्धारित गर्छन् । चीनका गुआन फोङको कथन छ– आबकी नदीको पानी प्रबल वेगवान् छ र घुमाउरो बाटोबाट बग्छ, अतः त्यसको किनारका बासिन्दाहरू लोभी, अपरिष्कृत र युद्धोन्मादी हुने गर्छन् । यसको विपरीत चु नदीको पानी मन्द गतिले बग्छ, शुद्ध एवं उर्वरता बढाउने खालको छ, अतः त्यस छेउछाउका बासिन्दाहरू प्रसन्नचित्त, कृतसंकल्प र आत्मज्ञानी हुन्छन् ।

लोकआस्थाको महापर्व छठ विश्वका विभिन्न भूभागमा मनाउन थालिएको छ । यसको विस्तारसँगै इतर समुदायमा समेत यसको आकर्षण बाक्लिएको छ । पछिल्ला दशकमा व्यापक रूपमा अन्य समुदाय, क्षेत्र वा महादेशमाझ आफ्नो स्थान बनाउने विश्वका पर्वहरूमध्ये छठ पनि मुख्य हो । केही पर्वको विस्तारका पछाडि कुनै संगठित शक्ति, प्रभावशाली मिडिया रणनीति, चलचित्र वा संसर्गले भूमिका खेलेको हुन्छ । तर, छठको अनुष्ठान आयतन सबै महादेशमा देखा पर्नुको कारण आस्थाप्रतिको आकर्षण हो । यो कुनै योजनाबद्ध यत्नले भएको होइन । यिनै कारणले पनि होला, यो लोकपर्वको मौलिकता आजपर्यन्त अक्षुण्ण रहिआएको छ ।

छठसँग जोडिएको रैथाने अर्थतन्त्रसम्बन्धी ज्ञान सांस्कृतिक मुखरताका कारण ओझेल पर्दै आएको छ । अर्थतन्त्रका सन्दर्भमा दुइटा विषय उठान हुन्छन्– छठले विकसित गरेको आर्थिक क्रियाशीलता र छठमा सन्निहित आर्थिक आयाम । यस आलेखमा दोस्रो पक्षमाथि घोत्लिने जमर्को गरिएको छ । कोरोनाकालमा विश्वराजनीतिमै जुन मुद्दा पूर्ण रूपले प्रभावी हुँदै आएका छन् र जसको छेउछाउ अब राजनीतिक विमर्श र तर्क चल्न थालेको छ, ती हुन्– गरिबी, जलवायु परिवर्तन, कृषि संकट, सम्पन्न भर्सेज विपन्न देश, विप्रेषण एवं जीविकाका अवसर, आतंकवाद, हिंसा । यो त हामीले भोगिरहेको कटु वर्तमान हो जहाँ पहिला दुनियाँ बजारमा खरिददारीका लागि आउँथ्यो, अब त बजार दुनियाँलाई किन्न निस्किएको छ । उसले पहाड किन्दै छ, जंगलको मोल गर्दै छ, नदी, पोखरी, भूजल, खनिजलगायत सबै थोक उसको खरिददारीको सूचीमा छन् । प्राकृतिक स्रोतहरूको दोहन यसको मूल प्रवृत्ति हो । त्यसैले यो आधुनिक अर्थशास्त्रलाई अनर्थशास्त्र, व्यर्थशास्त्र, स्वार्थशास्त्र र विपत्तिशास्त्र भन्ने गरिएको छ ।

हाम्रा पुर्खाहरूले पृथ्वी, अग्नि, जल, वायु र आकाशलाई पञ्च महाभूत मानेका छन् । हामी यीमध्ये एउटैलाई बनाउन सक्दैनौं । तर यी सबैलाई नष्ट गर्ने अभियान तीव्र गतिमा निर्बाध चलिरहेको छ । आधुनिक ‘महाभूत’ हुन्– व्यवस्थापक, बैंकर, विज्ञापनदाता, बिचौलिया, निर्यातक तथा यातायात व्यवसायी । यसमा अर्को ‘भूत’ सामेल छ, सरकार । आज जुन पद्धतिबाट प्रकृतिको अहर्निश शोषण हुँदै छ, त्यसलाई स्वीकार गर्ने कि नगर्ने ? अबको आर्थिक पद्धतिमा मान्छे, जनावर, वनस्पति तथा अन्य प्राणीको सम्मानपूर्ण स्थान रहन्छ कि रहँदैन ? ‘डेभलपमेन्ट विदाउट टियर्स’ जस्तो विवेक सम्भव छैन ? भनिन्छ, एकपटक गान्धीवादी अर्थशास्त्री जेसी कुमारप्पासँग भारतका केन्द्रीय वित्तमन्त्रीले तत्कालीन पञ्चवर्षीय योजनाका सफलताको बखान गरेछन् । कुमारप्पाले खेतमा काम गरिरहेको श्रमिकलाई बोलाएछन् र उसको छातीमा उठेका हड्डीतिर देखाउँदै भनेछन्, ‘यिनको अस्थिपञ्जरमा कत्तिको मासु टाँसिएको छ, त्यस आधारमा म कुनै पनि योजनाको सफलताको गणित निकाल्ने गर्छु ।’ कुमारप्पाको चिन्ता थियो– यस्तो विकासले धनी थप धनी, गरिब झन्झन् गरिब बन्दै जान्छ । नेपालमा पनि व्यापार, उद्योग वा अर्थव्यवस्थामाथि विचार गर्दा सामाजिक प्रश्नहरूलाई सन्दर्भविहीन मानियो, जसका भुक्तभोगी बहुसंख्यक नेपाली छन् ।

यन्त्र तीन प्रकारका हुन्छन् । कुनै यन्त्रले समयशक्ति जोगाउँछ, जस्तो– रेल, मोटर, विमान आदि । दोस्रो प्रकारको यन्त्र मनुष्यशक्तिलाई टेवा दिन्छ, जस्तो– खेतीको औजार, सिलाइ मेसिन आदि । तेस्रो प्रकारको यन्त्रले मान्छेको स्थान ओगट्छ । यसका अतिरिक्त संहारक यन्त्र पनि छ । मान्छेलाई उपकरण मान्ने कि नमान्ने ? आर्थिक प्रक्रियामा हिंसाको एक स्वरूप शोषण हो, जसको सोझो तात्पर्य कसैलाई उसको न्यायपूर्ण हिस्साबाट वञ्चित गर्नु हो । निश्चित रूपमा समस्त योजनाहरूको केन्द्रविन्दुमा मान्छे नै हुनुपर्छ । अर्थात्, रोजगारी दिने अर्थरचना अपनाउनुपर्छ । प्राकृतिक स्रोत र साधनको दिगो उपयोगसम्बन्धी व्यवहार मानवीय क्रियाकलाप हो । यसैले प्राकृतिक स्रोत, यसलाई उपयोग गर्ने ज्ञान तथा क्षमता र क्रियाकलापले नै मानवको जीविकोपार्जनको आधार खडा गर्छ । छठ अर्थतन्त्रको मूल पक्ष यही हो ।

नेपाली किसानहरूले खेतबारी जोत्न पुर्खौंदेखि प्रयोग गर्दै आएको काठेहलो अहिले लोपोन्मुख छ । उत्पादन बढाउने नाममा किसानहरू ‘हाइब्रिड’ बीउतिर लागेपछि रैथाने बीउहरू लोप भए । रैथाने जातका बोटबिरुवा लहलहाउने गाउँबेसी र मधेसका फाँटहरूलाई विदेशी ठिमाहाले ओगट्न थालेका छन् । पहिला आफैं बीउ संरक्षण गर्ने किसानहरू विदेशी विकासे बीउप्रति तानिएसँगै रासायनिक मलखादको खपत पनि ह्वात्तै बढ्यो । यसरी कृषिकर्ममा भित्रिएको ‘नयाँ जमाना’ को रमझमबाहिरको अँध्यारोमुनि किसानहरूको जीवन पिल्सिँदै गएको छ । मुनाफाखोर प्रवृत्तिले खेतीलाई पनि छाडेन । किसानहरू त्यसको चंगुलमा फसिसकेका छन् । नयाँ प्रविधि, नयाँ बीउ, विदेशी मल र विषादीले खेत र खेतीको जीवनमा प्रतिकूल असर पारेको छ ।

नेपालमा औद्योगिक क्रान्ति आएन, कारखानाहरू खुल्दै र बन्द हुँदै गरे तर अठारौं शताब्दीको औद्योगिक क्रान्तिको समयमा जसरी बेलायतका गाउँगाउँ उजाड हुँदै गए, गाउँलेहरू सहरतिर ओइरिए, त्यसै गरी हाम्रा गाउँ–देहात रित्तिए । र, यो विकसित अर्थरचनाले, डेभिड ग्रेबरले ‘अकुपाई वालस्ट्रिट मुभमेन्ट’ का दौरान भनेझैं, ९९ प्रतिशत भर्सेज १ प्रतिशतको स्थिति निम्त्यायो । मुट्ठीभर मान्छेहरूले अहिलेका विकासको प्रतिफलमाथि कब्जा जमाए । आधुनिक खेती प्रणालीले मानिसको स्वास्थ्यलाई अहित गर्‍यो । पुँजीवादले किसानलाई टोक्यो ।अहिलेको कम्युनिस्ट सत्ताले किसानलाई झन् हेप्यो । त्यसैले नेपाललाई बचाउन पहिले खेती र गाउँहरू बचाउनु आवश्यक छ ।

विकासको अहिलेको परिभाषामाथि बहस चलाउन र नेपालका सबै कुनाबाट आवाज उठाउन अब ढिला गर्नु हुँदैन । छठले त्यो अवसर दिएको छ । छठले ‘स्थानीयता’ लाई सबल, सार्थक र सशक्त ढंगले उजागर गर्छ । यसले अहिंस्रक अर्थव्यवस्थाको रूपरेखा कोर्छ । खेती त मानिसको अहिंसातर्फको पहिलो यात्रा थियो । त्यसपूर्व आहार आखेटबाट प्राप्त हुन्थ्यो । रासायनिक खेतीमा हिंसा छ । छठमा यसको अहिंसात्मक अर्थस्वरूप, विभेदरहित प्रक्रिया र लोकपक्षको उपस्थितिमा अध्यात्म मात्र छैन, अर्थतन्त्रको दर्शन पनि छ । छठ यस्तो सामाजिक अनुष्ठानको अवसर हो जहाँ पानीमाथिको बलमिच्याइँमा रोक, प्रकृतिसँग साहचर्य गर्ने पथ र शपथ दुवै छ ।

छठ पूजा घाटमा ओर्लिएको भीड त्यस बखत नदीको जल प्रदूषित गर्नबाट जोगिन्छ । चोयाका नाङ्ला, टोकरी, माटाका भाँडाको साइनो ग्रामीण उद्यमसँग छ । उखु, कागती, सुठुनी, केरा, हल्दी, नरिवल, सिंगडा, अदुवाको पनि छठमा प्रयोग हुन्छ । गुड, चामल र गहुँको पीठोले बनेको ठेकुआ र कसार समाजको प्रत्येक वर्गसँग जोडिएको छ । जतिसुकै धनाढ्य होस्, कम्तीमा पाँच घरमा भिक्षाटन गरेर प्रसादको प्रबन्ध गर्ने परम्परामा पारस्परिकता लुकेको छ । लोकजीवनको यस बृहत् उत्सवका लागि जेजति सामग्री संकलन गरिन्छन्, ती सबै कृषिमा आधारित छन् । अर्थव्यवस्था एक सांस्थानिक र सांगठनिक प्रक्रिया हो, केवल वैयक्तिक आचरण होइन । के अहिंस्रक उत्पादन सम्बन्धका लागि अहिंस्रक उत्पादनशक्तिहरूको कुनै व्यावहारिक सम्भावना हुन सक्छ ? यसका लागि छठको अर्थ–मन्थन जरुरी छ । आखिर शुमाखरले ‘सानो नै सुन्दर’ आर्थिक परिकल्पनाभित्र जुन चतुर्सूत्री योजना प्रस्तुत गरेका छन्, छठको आर्थिक संसार पनि त्यही हो । स्थानीयताको संरक्षणलाई लिएर छठ पर्व एक सांस्कृतिक समाधानको नाम हो । स्थानीयता चिन्तनको सांस्कृतिक पक्षबारे यसले अवगत गराउँछ, जुन छठ अर्थतन्त्रको झिल्को हो ।