वैकल्पिक सिकाइको ‘क्लिनिक मोडेल’

पछिल्लो समयमा वैकल्पिक सिकाइ अपेक्षित प्रभावकारी नभएको र यसबाट सबै बालबालिकालाई समेट्न नसकिएपछि भौतिक रूपमै विद्यालय खोलेर पठनपाठन सुरु गर्न खोजियो । धेरै पालिकाहरूले औपचारिक रूपमै विद्यालय खोल्ने निर्णय गरे र त्यसका लागि शिक्षकहरू पनि तयार भए । तर बढ्दो कोभिड संक्रमणका कारण खोलिएका विद्यालयको पठनपाठन बन्द हुँदै गएको छ र विद्यालय खुल्ने समय अझै अनिश्चित हुँदै छ ।

हाल प्रयोगमा ल्याइएका वैकल्पिक विधिहरूबाट सबै बालबालिकालाई समेट्न नसकिने र भौतिक रूपमा विद्यालय खोलेर पढाउन पनि नसकिने परिस्थति सिर्जना भएको छ । कोभिड संक्रमणको अनिश्चिततामा पनि बालबालिकाको सिकाइलाई निरन्तरता दिनु जरुरी छ र त्यसका लागि एउटा विकल्प क्लिनिक मोडेल (वन टु वन सिकाइ सहजीकरण) हो । अबको शिक्षण सिकाइ एक जना विद्यार्थीलाई एक जना शिक्षकले सहजीकरण गर्ने पद्धतिमा नजोडी सबैलाई सिकाइको पहुँचमा पुर्‍याउन असम्भवजस्तै देखिएको छ ।

क्लिनिक मोडेलमा शिक्षकको भूमिका क्लिनिकमा हुने डाक्टरको जस्तै हुन्छ । जसरी डाक्टरहरू क्लिनिकमा तोकिएको समयमा बिरामी जाँच गर्छन् त्यसै गरी शिक्षकले विद्यार्थीलाई तोकिएको समय र स्थानमा भेटेर सिकाइमा सहयोग गर्छन् । यसका लागि शिक्षकहरू विद्यालय वा कुनै तोकिएको सिकाइ केन्द्रमा वा कुनै खुला ठाउँहरूमा तोकिएको समयमा उपस्थित हुन्छन् । कुन स्थानमा कुन विद्यार्थी कहिले र कति बेला उपस्थित हुने भन्ने स्पष्ट योजना विद्यालय र शिक्षकसँग हुनेछ र त्यसको जानकारी विद्यार्थी र अभिभावकलाई पनि हुनेछ । विद्यार्थीलाई हरेक पटकको सहजीकरणमा दिने काम र गर्नुपर्ने अन्य कामका लागि मेडिकल कार्डजस्तै हरेक विद्यार्थीको एउटा सिकाइ सहजीकरण कार्ड हुनेछ । विद्यार्थीलाई तोकिएको दिन र समयअनुसार फरकफरक कक्षा र विषयका शिक्षकले भेट्नेछन् । यसरी भेट्दा शिक्षकले विद्यार्थीलाई दिने काम (पाठ पढ्ने, अभ्यास गर्ने, लेख्ने, परियोजना कार्य गर्ने) दिनेछन् भने विद्यार्थीले ती काम कसरी गर्ने र के गर्ने भन्ने स्पष्ट भएर घर फर्कनेछन् । अर्को पटक शिक्षकलाई कहिले र कहाँ भेट्ने भन्ने पनि निश्चित हुन्छ । अर्को पटक शिक्षकलाई भेट्दा अघिल्लो पटकका कामहरू बुझाउने, ती काम गर्न भएका समस्या बताउने र त्यसको समाधान थाहा पाउने र फेरि अर्को काम लिने हुनेछ । यसरी क्रमशः पालोअनुसार सबै कक्षाका सबै विषय शिक्षकले तोकिएको स्थानबाट विद्यार्थीलाई सहयोग गर्नेछन् । यसमा ध्यान पुर्‍याउन पर्ने पक्ष भनेको एकपटक एक विद्यार्थीले मात्र शिक्षकलाई भेट गर्नेछन् । यसरी भेट्दा भौतिक दूरी कायम गरी अनिवार्य रूपमा मास्क लगाइएको हुनेछ । तोकिएका केन्द्र वा विद्यालयमा हात धुने साबुनपानीको व्यवस्था हुनेछ । अन्य वैकल्पिक विधिमा नजोडिएका विद्यार्थीका लागि सातामा कम्तीमा दुईपटक र अन्य विधिमा पनि जोडिएका विद्यार्थीका लागि कम्तीमा एकपटक यस्तो शिक्षकसँग भेट गर्नुपर्ने हुन्छ ।

यो मोडेलसँगै हाल चलिरहेका रेडियो, टेलिभिजन र अनलाइन विधिलाई पनि निरन्तर रूपमा लैजान सकियो भने यसको प्रभावकारिता बढ्न सक्छ । विद्यार्थीलाई विद्यालयका कक्षाकोठामा राखेर समूह शिक्षण गरिनेछैन । जो विद्यार्थीले रेडियो, टीभीमा पाठ सुनेका/हेरेका छन् उनीहरूलाई यसरी भेट्ने दिन र दिने काम फरक हुनेछ भने जो रेडियो, टिभी अनलाइन केहीमा पनि छैनन् उनीहरूका लागि सहयोग गर्ने पद्धति फरक हुनेछ । तर विद्यालय र शिक्षकले कुन विद्यार्थीले कुन विधिबाट सिकिरहेको छ भन्ने जानकारी राखेर सोही अनुसार सिकाइ सहजीकरण गर्नेछन् । त्यसै गरी घरमा वा टोल, समुदायमा अरू व्यक्तिहरूबाट पनि उनीहरूले सहयोग लिन सक्छन् वा सक्दैनन् भन्ने अभिलेख बनाउने र सहयोग दिन सक्ने व्यक्तिहरूलाई पनि विद्यालयले परिचालन गर्न सक्छन् । रेडियो, टीभी र अनलाइनजस्ता अन्य विधिमा समावेश हुन नसकेका बालबालिकालाई समावेश गराउन सकिन्छ ।

टेलिकमको सीयूजी मोबाइल सिमकार्ड सबै शिक्षकलाई उपलब्ध गराउने र शिक्षकहरूले पालैपालो सबै अभिभावकलाई फोन गरेर तथा म्यासेजहरू पठाएर विद्यार्थीको नियमित अनुगमन गर्न सक्छन् । शिक्षकहरूलाई मास्क, सेनिटाइजर, साबुन तथा अन्य स्वास्थ्य सावधानीका लागि पालिकाहरूले सहयोग र समन्वय गर्नेछन् । यसरी सिकाइ सहजीकरण गर्दा साना कक्षाका विद्यार्थीले शिक्षकलाई भेट्दा अभिभावकसहित सँगै भेट गर्नेछन् । यो क्लिनिक मोडेललाई सिकाइका अन्य वैकल्पिक मोडेलहरूसँगै प्रयोग गर्दा विद्यार्थी र शिक्षकको प्रत्यक्ष भेट हुने, सिकाइका कठिनाइ थाहा हुने, सिकाइमा सहजीकरण गर्न सकिने र सिकाइको अनुगमन पनि हुने अवस्था रहन्छ भने त्यसपछिका दिनमा रेडियो, अनलाइन वा अन्य कुन विधिले धेरै बालबालिका समेट्न सकिन्छ भन्ने जानकारी पनि हुन्छ । शिक्षकको तयारी र यसका लागि योजना बनाउने काम महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।

पाठ्यवस्तु समायोजन ढाँचाले तोकेअनुसार विषयवस्तुमा सघाउन शिक्षकले व्यक्तिगत रूपमै विद्यार्थीलाई सहयोग गर्न सक्छन् । यसलाई अन्य विधिसँगै जोडेर प्रयोग गर्दा अन्य विधि प्रभावकारी हुने र सिकाइलाई निरन्तरता दिँदै प्रभावकारी शिक्षण गर्न सकिन्छ । यो विधि प्रयोग गर्दा विद्यालयका जम्मा विद्यार्थी, जम्मा शिक्षक र विद्यालयको सेवाक्षेत्रका आधारमा योजना तय गर्नुपर्छ । एकएक जना गरी शिक्षक विद्यार्थी भेट गर्दा जोखिम पनि कम हुने र सिकाइ प्रभावकारी हुनेछ । स्थान–विशेष, परिवेशअनुकूल प्रयासहरू गर्दै जाँदा समस्या पत्ता लाग्नेछन् र समस्या समाधान गर्दै अगाडि बढ्दा सफल हुने सम्भावना रहन्छ । सामान्य अवस्थामै दैनिक छ घण्टा विद्यालय–समय थियो । उक्त छ घण्टामध्ये एक घण्टा अन्य क्रियाकलापमा खर्चिएर बाँकी रहने पाँच घण्टामा एक शिक्षकले प्रत्येक दिन २० जना विद्यार्थीलाई १५ मिनेटका दरले सहजीकरण गर्न सक्छन् ।

विद्यालयमा सबै शिक्षकले सहकार्यात्मक रूपमा एक साता शैक्षणिक योजनाहरू तयार गरेर हरेक विद्यार्थीका लागि व्यक्तिगत शिक्षण योजना बनाई सहजीकरण गर्न स्थानीय स्तरमा पालिकाहरूले आवश्यक बजेट र समन्वयकारी भूमिका निर्वाह गर्नु आवश्यक हुन्छ । संघीय सरकारले निर्धारण गरेका पाँचवटा विधिबाट मात्र सिकाइ सुनिश्चित हुन सकेको छैन । स्थानीय सरकारहरूले परिवेश अनुकूलका अन्य विधिको खोजी गर्नु जरुरी छ ।

शिक्षक–विद्यार्थी प्रत्यक्ष रूपमा भेट गरेर तथा शिक्षकले विद्यार्थीको नियमित अनुगमन नगरी वैकल्पिक विधिबाट हुने स्वनिर्देशित सिकाइ प्रभावकारी हुन सकेको छैन । कति बालबालिका वैकल्पिक शिक्षाको पहुँचमा समेटिएका छन् भन्ने विश्वसनीय तथ्यांकको अभाव छ । सिकाइ सहजीकरण निर्देशिकाको कार्यान्वयनलाई प्रभावकारी बनाउन आवश्यक (इन्टरनेट सुविधा, उपकरणमा कर छुट, रेडियो कार्यक्रमका लागि बजेट, शिक्षक क्षमता विकास) पूर्वाधार, विधि र प्रक्रिया विकास अपेक्षित हुन सकेको छैन । ‘वन साइज फिट्स अल’का रूपमा निर्देशिकाहरू त जारी भएका छन् तर ती कतिपय सन्दर्भमा अनुकूल हुन सकेका छैनन् ।

रेडियो र टीभी एकतर्फी सञ्चारमाध्यम हुन् जसको प्रभावकारिता न्यून नै हुन्छ तर तिनीहरूलाई पनि दोहोरो सञ्चार हुने गरी (प्रश्नोत्तर शैलीमा) विकसित गर्ने, रुचिकर बनाउनेतर्फ प्रयास गर्नु आवश्यक छ । रेडियो, टीभी, इन्टरनेटको पहुँच विस्तार गर्नेतर्फ पनि विशेष ध्यान दिनु आवश्यक छ । स्थानीय स्तरमा अधिकांश रेडियोका कार्यक्रम अभिभावकले समय दिन नभ्याउने समयमा बजाइने गरेको छ । यसले गर्दा अभिभावकहरू विद्यार्थीको सिकाइमा सहभागी हुन सकिरहेका छैनन् । सबैभन्दा धेरैको पहुँचमा भएको रेडियोप्रति बालबालिका आकर्षित हुन सकेका छैनन् । विद्यालय खोल्ने समय अनिश्चित हुँदै जाँदा थप विकल्प खोजी गर्दै प्रयोगमा ल्याइएका विधिमा पनि विभिन्न पूरक पद्धति थप गरेर प्रभावकारी बनाउँदै लैजानुपर्नेछ ।