वनमा आधारित रोजगारी

वनले काठ, दाउरा, घाँसपात मात्र उत्पादन नगरी अन्य बहुआयामिक महत्त्वपूर्ण वातावरणीय सेवाहरूसमेत प्रदान गर्छ । उदाहरणका लागि, यसले श्वास–प्रश्वासका लागि आवश्यक अक्सिजन उत्पादन गर्नुका साथै पानीको मुहानको संरक्षणका लागि समेत ठूलो भूमिका खेलेको हुन्छ ।

नेपालमा वैदेशिक रोजगारको आकर्षण र विप्रेषण आम्दानी बढ्दै गएका कारण एकातिर ग्रामीण क्षेत्रका मानिसहरू सहरी क्षेत्रमा बसाइँ सर्ने, खेतीपाती तथा पशुपालन नगर्ने, दाउराको सट्टा ग्यासको प्रयोग गर्नेको संख्या बढ्दै गएर वनमा निर्भरता क्रमशः घट्दै गएको देखिन्छ भने, अर्कातर्फ योग, ध्यान र बिहान हिँड्ने वा कुद्ने प्रचलनले प्राकृतिक सौन्दर्य कायम गरिराख्न रूख नकाटीकन वन व्यवस्थापनको वकालत गर्नेहरूको संख्या पनि क्रमिक रूपमा बढ्दै गएको छ । अबको वन संरक्षण तथा व्यवस्थापन बजारकेन्द्रित हुन आवश्यक छ । प्रकृतिले हामीलाई यस्तो सुवर्ण अवसर प्रदान गरेको छ, जहाँ वनको संरक्षण गर्दा मात्र पनि बिरुवाहरू स्वाभाविक रूपले आफैँ हुर्कन्छन् र प्राकृतिक वनको सिर्जना हुन्छ । अन्य देशमा भने प्राकृतिक रूपले बिरुवा हुर्कन कठिन हुने हुनाले वृक्षरोपण गरिन्छ । प्राकृतिक रूपले हुर्केका र रोपेका बिरुवाहरू एकै हुन सक्दैनन् । प्राकृतिक रूपले हुर्केका बिरुवाहरूमा प्राकृतिक जोखिम वहन गर्ने क्षमता अधिक हुनुका साथै यसका काठजन्य वस्तु तुलनात्मक हिसाबले बलिया र आकर्षकसमेत देखिन्छन् ।

वनको उत्पादनको मूल्य अभिवृद्धि र यसका उत्पादनहरूलाई बजारसँग जोड्नु आजको आवश्यकता हो । बजारसँग जोड्दा उत्पादन बढाउन जरुरी हुन्छ, ताकि वनजन्य उद्योगलाई चाहिने आवश्यक कच्चा पदार्थ सहज रूपमा उपलब्ध गराउन सकियोस् । हाल देशमा वन क्षेत्र बढ्नुका साथै परिपक्व रूखहरू पनि बढ्दै गएका छन् । यस्ता परिपक्व रूखहरू उमेरसँगै वृद्धिमा ह्रास आई बिस्तारै भित्रभित्रै धोद्रो पर्न थाल्छन् । यस्तो अवस्थामा परिपक्व रूखहरू जोगाउनुभन्दा कटानी गर्नु आर्थिक तथा वातावरणीय हिसाबले फाइदाजनक हुन्छ । रूखको उमेरअनुसार कटानी गर्दा कलिला बिरुवाहरूले घामको किरण प्राप्त गरी राम्रोसँग हुर्कने अवसर पाउँछन् र वनको उत्पादकत्व पनि वृद्धि हुन्छ ।

वन नवीकरणीय प्राकृतिक स्रोत भएकाले पुनरुत्पादन हुन पेट्रोलियम पदार्थले झैँ हजारौँ वर्ष लिँदैन । त्यसैले वनको सही र सन्तुलित उपयोग गर्न आवश्यक छ । यसको सदुपयोग गर्दा वृद्धिदर अर्थात् साउँ राखी ब्याज मात्र प्रयोग गर्नुपर्छ, ताकि वनजन्य उद्योगहरूलाई आवश्यक कच्चा पदार्थ दिगो रूपमा उपलब्ध गराउनुका साथै वातावरण सन्तुलन गर्न सकियोस् । नेपालमा उत्पादनशील वन क्षेत्रफलबाट औसत ३५ करोड घनफिट काठ उत्पादन गर्न ससकने सम्भावना छ । यसको एकतिहाइ क्षेत्रबाट मात्रै पनि १०–१२ करोड घनफिट काठ सहजै उत्पादन गर्न सकिने अध्ययनले देखाएको छ । आर्थिक वर्ष २०७५/७६ मा देशमा १ करोड ९४ लाख घनफिट काठ मात्र उत्पादन भएको तथ्यांक छ । त्यसैले वन व्यवस्थापनको आधुनिकीकरण र उन्नत प्रविधिको प्रवर्द्धन गर्नु जरुरी छ ।

बजारमा काठको माग बढ्दो छ । सालको काठ बलियो भएका कारण अत्यधिक माग छ भने, अन्य प्रजातिका उपलब्ध काठ (कुकाठ) कम मूल्यमा बिक्री भै वृद्धि हुन सक्ने आम्दानी खेर गइरहेको छ् । देशमा उत्पादित काठको आठ भागको सात भागभन्दा बढी कुकाठ भएको अनुमान गरिन्छ । यसरी खेर गइरहेका काठहरूलाई उपचारको विधि (सिजनिङ) द्वारा बलियो बनाउन सकिन्छ । यस विधिमा काठलाई ताप र चापको प्रयोगले गुणस्तरीय (बलियो) बनाइन्छ । यस प्रकारको विधिले काठको गुणस्तरमा अभिवृद्धि भई खेर गएको काठको सदुपयोग गर्न सकिन्छ । प्रत्येक स्थानीय तहमा यस प्रकारका उद्योग स्थापना गर्न सके गुणस्तरीय काठको वृद्धि भई सहज आपूर्ति हुनेछ जसले गर्दा काठ प्रशोधन तथा उत्पादन उद्योगको स्थापना गर्न लगानीकर्ता उत्साहित हुनेछन् । स्थानीय तहमा प्रशोधन तथा उत्पादन उद्योगको स्थापनाले काठमा हुन गएको मूल्य अभिवृद्धिको फाइदासमेत स्थानीय स्तरमै हुनेछ ।

आजभोलि कोरोनाका कारण रोजगारी गुमाउनेको संख्या बढिरहेको विभिन्न तथ्यांकले देखाएका छन् । विदेशबाट रोजगारी गुमाएर नेपाल फर्कनेको संख्या पनि बढिरहेको छ । यस परिस्थितिमा वन व्यवस्थापनलाई आधुनिकीकरण गर्न र उन्नत प्रविधिको प्रवर्द्धनका साथै काठजन्य उद्योगको स्थापना गर्न सके सरकारको राजस्वमा योगदान र सरकारको वनमा आधारित रोजगार सन् २०२५ सम्म १२ लाख पुर्‍याउने लक्ष्यमा टेवा पुग्न सक्छ । स्थानीय स्तरमा रोजगारीको सिर्जना भई काठमा हुन गएको मूल्य अभिवृद्धिको फाइदासमेत स्थानीय स्तरमै हुने देखिन्छ ।

(पोखरेल त्रिभुवन विश्वविद्यालयका प्राध्यापक हुन् ।)