काठमाडौंमा ५२ वर्षपछि देखिएको चरो

तीमध्ये एक थियो– चरासम्बन्धी अध्ययन । उनले नमुना संकलन गरी यहाँका चराबारे विश्वलाई जानकारी गराए । त्यसपछि उनी सिक्किममा १५ वर्ष बसे । उनले सन् १८२०–५८ भित्र ६७२ प्रजातिका चराका ९,५१२ नमुना संकलन गरे । तीमध्ये १२४ प्रजाति विश्वका निम्ति नयाँ थिए । ‘दी ओरिजिन अफ हिमालयन स्टडिज’ (सन् २००५) शीर्षक पुस्तकमा रहेको क्यारोल इन्सिकिपको ‘अ पायोनियर अफ हिमालयन अर्निनोथोली’ लेखअनुसार, हड्सन आफैंले १२४ मध्ये ८० प्रजातिका चराबारे व्याख्या गरेका थिए । हड्सनद्वारा संकलित नमुनाबाटै इडवार्ड ब्लिथ, जर्ज रोबर्ट ग्रे र जोन इडवार्ड ग्रे (द ग्रे ब्रदर्स) तथा जोन गोउल्डले ४४ प्रजाति पत्ता लगाए ।

हड्सनको जमानामा चराको तस्बिर खिच्ने प्रविधि थिएन । नमुनाकै आधारमा चराको अध्ययन हुन्थ्यो । अचेल फोटोले त्यो कामलाई केही हदसम्म सरल बनाएको छ । अहिले नयाँ पत्ता लागेका बाहेक अन्य चराबारे जानकारीका लागि नमुना चाहिन्न, सम्बन्धित ठाउँमा खिचिएको फोटो भए पुग्छ । फोटोबाटै चरा प्रजाति थपिएको वा दशकौंपछि पुनः फेला परेको पुष्टि गर्ने चलन छ । अत्याधुनिक प्रविधियुक्त युगमा अचेल डीएनए तहको अध्ययन गरेर चरा पहिचान र पुनः वर्गीकरण गरिनुपर्ने हो । डीएनएको सिक्वेन्सिङबाट एकै जाति अन्तर्गतका प्रजातिहरूबीच कुन के कति मिल्दोजुल्दो छ, तिनीहरू कति हजार वा लाख वर्षपहिलेदेखि एकअर्काबाट फरक देखिन थालेका थिए भन्ने अध्ययन गरिनुपर्ने हो । यसतर्फ नेपालका चराविज्ञहरू पाइला चाल्न सक्ने अवस्थामा छैनन् । चराको अध्ययन–अनुसन्धान हामीकहाँ अझै हड्सनकालीन विधिमै केन्द्रित छ ।

बेलन्स क्रेक

बेलन्स क्रेक नेपालका लागि आगन्तुक र बटुवा चरा हो । छ–सात इन्च लामो हुने यो मूलतः झाडी भएको सिमसार क्षेत्रमा विचरण गर्ने एक प्रजातिको सिमकुखुरा हो । जुलोजिकल सोसाइटी अफ लन्डनले प्रकाशन गरेको ‘द स्टेट्स अफ नेपाल्स बर्ड्स ः द नेसनल रेडलिस्ट सेरिज’ (सन् २०१६, भोलम २) शीर्षक पुस्तकअनुसार, बेलन्स क्रेक नेपालमा सर्वप्रथम ब्रायन हड्सनले सन् १८२९ मा फेला पारेका थिए । त्यस बेला काठमाडौंमा मेदेखि अक्टोबरसम्म यो देखिन्थ्यो । तराईमा भने मार्चमै पाइएको हड्सनले लेखेका छन् । जे स्कलीले सन् १८७९ मा नेपालमा यो चरा जुलाईदेखि डिसेम्बरसम्म जताततै देखिन्छ भनी उल्लेख गरेका छन् । आरएल फ्लेमिङले सन् १९६१ मा चोभार दक्षिणतर्फ रहेको टौदहमा देखेका थिए । हरिशरण नेपालीले सन् १९६८ मा यो चराको नमुना बालाजुबाट संकलन गरेका छन् ।

बेलायती संस्था विकास लागि अन्तर्राष्ट्रिय विभाग (डिफिड) का नेपाल प्रमुख मार्क मल्लेइयुले काठमाडौं उपत्यकाका चराबारे सन् २००४–६ मा अध्ययन गरेका थिए । उनले बर्ड सोसाइटी अफ नेपाललाई बुझाएको ‘काठमाडौं बर्ड रिपोर्ट’ (सन् २००९) मा बेलन्स क्रेकबारे एक वाक्य लेखेका छन् । त्यसअनुसार, हेमन्त गुरुङले अप्रिल २००६ मा यसको बचेरालाई एउटा घरको छानोमा देखेका थिए । उक्त कुरा गुरुङले डच नागरिक एरेन वान रिेसेनलाई बताएका थिए । यही कुरा एरेनले मार्कलाई सुनाएका रहेछन् ।

वाइल्डलाइफ फोटोग्राफर सञ्जय था श्रेष्ठ, चुङ्बा शेर्पा, सुविन श्रेष्ठ लगायतले बेलन्स क्रेकलाई भक्तपुरमा ५ अक्टोबर २०२० मा पहिलोपटक फेला पारे । एक जोडी बेलन्स क्रेकसँग अलि अघिपछि हुर्किसकेको एउटा बचेरा पनि देखिन्थ्यो । श्रेष्ठ र शेर्पाले त्यसलाई बेलन्स क्रेककै बचेरा भन्ठाने । तर फेरि, यो बचेरा झन्डै बेलन्स क्रेकको माउ जत्रै र यसका आँखा र खुट्टाको रङ बेलन्स क्रेकको भन्दा फरक देखिएकाले श्रेष्ठ र शेर्पालाई त्यो बेलन्स क्रेक होइन कि भन्ने लागेछ । क्रेक समूहको चराका आँखाको नानी कालो र यसको वरिपरि हल्का रातो घेरा हुन्छ । तर, त्यो तस्बिरमा आँखाको नानीवरिपरि स्पष्ट त्यस्तो घेरा देखिन्न । यस्ता आँखा त बेलन्स क्रेक सम्मिलित चरा परिवार र्‍यालिडीको ह्वाइट–ब्रेस्टेड वाटरहेनको हुन्छ । तर, त्यो बचेराको घाँटीको आकार र रङ ह्वाइट–ब्रेस्टेड वाटरहेनसँग बिलकुलै मिल्दैन । त्यसैले त्यो बचेरा बेलन्स क्रेक वा अन्य कुन प्रजातिको हो स्पष्ट भन्न सकिन्न । तर, चरा विज्ञ तथा जुलोजिकल सोसाइटी अफ लन्डन नेपाल शाखा प्रमुख डा. हेमसागर बराल त्यो बेलन्स क्रेककै बचेरा रहेको दाबी गर्छन् । उनको बुझाइमा बचेराका आँखाको रङ वयस्कको भन्दा फरक हुन्छ ।

बचेराबाट चराको प्रजाति निर्क्योल गर्न हम्मेसि सकिन्न । यसकारण, हेमन्त गुरुङले सन् २००६ मा छानोमा देखेको बचेरा बेलन्स क्रेककै हो भन्नु सही हुँदैन । यसको अर्को कारण घरनजिक बेलन्स क्रेक विचरण गर्दैन । बरु घरनजिक त ह्वाइट–ब्रेस्टेड वाटरहेन देखिन्छ । जे होस्, श्रेष्ठ लगायत काठमाडौं उपत्यकामा बेलन्स क्रेको तस्बिर खिच्न सफल भए । हरिशरण नेपालीपछि काठमाडौं उपत्यकामा बेलन्स क्रेक पाइने प्रमाण ५२ वर्षको अन्तरालमा प्राप्त भएको छ । हुन त वाइल्डलाइफ फोटोग्राफर तथा नेपालका चराबारे जानकार हटन चौधरीले सन् १९९९ मा सुनसरीको रामधुनीमा बेलन्स क्रेक देखेका थिए । आईयूसीएन रेड लिस्ट अफ थ्रेटेन्ड सेरिजमा सन् २०१९ मा प्रकाशित एक जानकारीअनुसार, यो चरा अफ्रिका र अस्ट्रेलिया नजिकका एसियन भूभागमा आगन्तुक मानिन्न । तर, युरोप र एसियाका अन्य भागमा आगन्तुक अर्थात् माइग्रेटोरी प्रकृतिकै हुन्छ । यो चरा अगस्ट अन्ततिरदेखि अक्टोबरसम्म दक्षिणतिर बसाइँ सर्ने र मार्चदेखि मेसम्म उत्तरतर्फका बचेरा कोरल्ने ठाउँमा फिर्छ ।

डा. हेमसागर बराल भन्छन्, ‘चरा जहाँ टार्गेट गरेर जुन ठाउँका लागि बचेरा कोरल्न जान्छ, त्यहाँ कहिले ठ्याक्क सिजनमा पुग्न नसक्ने र कतिपय समयमै पुगे पनि पहिलेको बासस्थान नहुने हुनाले केही चराले जहाँ उपयुक्त स्थान पायो, त्यहीँ गुँड बनाएर बचेरा काढिहाल्नुपर्ने स्थिति हुन्छ ।’ यसले गर्दा कतिपय चराको ‘स्टेट्स’ पहिलेभन्दा अहिले परिवर्तन हुँदै गएको छ । डा. बरालका अनुसार, नेपालका कतिपय चराको तथ्यांक अद्यावधिक गर्नुपर्ने भइसकेको छ । क्यारोल इन्सिकिप र टिम इन्सिकिपको अनुमानमा नेपालमा बेलन्स क्रेकले बच्चा कोरल्न सक्छ ।

नाममा विविधता

जर्मनीका पिटर सिम्सन पल्लासको सन् १७७६ को ‘मिस्सेलानिया जुलोजिका’ शीर्षक पुस्तकमा बेलन्स क्रेक ‘डिस्कोभर्ड’ गरिएको जानकारी छ । यसको प्रोटोनिम अर्थात् ‘डिस्कोभर्ड’ गरिँदाको वैज्ञानिक नाम र्‍यालस फ्युजिल्ला थियो । त्यसपछि यसलाई पोर्जाना फ्युजिल्ला भन्ठानियो । सन् २०१४ मा पोर्जाना जातिबाट यसलाई जापोर्निया जातिमा स्थानान्तरण गरिएको छ । अचेल यसको वैज्ञानिक नाम जापोर्निया फ्युजिल्लामा मानिन्छ । यसको अंग्रेजी नाम बेलन्स क्रेकचाहिँ फ्रान्सका महान् प्रकृतिविद् लुइस एन्टोनी फ्रान्कोइज बेलनको नाममा राखिएको हो ।

चरा परिवार र्‍यालिडीअन्तर्गत सानो कुखुराजस्तो ठुँडो, छोटो कोनिकल आकार र पुच्छर छोटो भएको चरालाई क्रेक भन्ने गरिन्छ । जापोर्निया जातिअन्तर्गत दस प्रजाति क्रेक अस्तित्वमा छन् । नेपालमा बेलन्स क्रेकबाहेक अरू चार प्रजाति क्रेकमा सूचीकृत छन् । तिनीहरू कुनै हिउँदमा देखिन्छन् त कुनै स्थानीय आवासीयकै रूपमा पाइन्छन् । ब्राउन क्रेक र रुडी–ब्रेस्टेड क्रेक बेलन्स क्रेकजस्तै देखिन्छन् । जापोर्निया जातिअन्तर्गत तीन प्रजातिका क्रेक लोप भइसकेका छन् । एउटा लेखअनुसार, बेलन्स क्रेकले बेलायतको सिमसार क्षेत्रमा उन्नाइसौं शताब्दीको मध्यतिर बचेरा कोरल्छ होला भन्ने अनुमान निकैपटक गरिएको थियो । तर, सन् २०१३ मा मात्र यसको गुँड भेटियो । नेदरल्यान्डसहित युरोपका कतिपय देशमा यसले उल्लेख्य मात्रामा बचेरा कोरलेको भेटिएको छ । यो एकदम लजालु स्वभावको भएकाले हम्मेसि फोटो खिच्न सकिन्न । यसको गुँड र बचेराको फोटो खिच्न पाउने सम्भावना निकै कम हुन्छ । सिंगापुरका वाइल्डलाइफ फोटोग्राफर इरिक टानका अनुसार, बेलन्स क्रेक सिंगापुरका निम्ति अत्यन्तै विरलै देखिने हिउँदे आगन्तुक हो । त्यहाँ चार वर्षयता देखा परेको छैन ।

उडान

बेलन्स क्रेक अन्य चराझैं उचाइमा उड्न सक्दैन । पखेटाको बनावट हेर्दा यसले एकैपटक लामो दूरी उडान गर्दैन । तर पनि यो चरा एसियाका विभिन्न भागबाट हिउँदमा दक्षिण र दक्षिणपूर्व एसिया पुग्छ । युरोपबाट अफ्रिकाको उत्तरी भेगसम्म जान्छ । यसले बसाइँ सर्ने क्रममा एक दिनमा कति किलोमिटर यात्रा गर्छ होला ? सिमसार क्षेत्र खोज्दै यात्रा गर्छ वा अन्य बाटो भएर पनि यात्रा तय गर्छ ? यस्ता यावत् जानकारी पाउन सकिएको छैन । १२५ जति देशमा अत्यन्त थोरै संख्यामा पाइने बेलन्स क्रेकका छ उप–प्रजाति छन् । दक्षिणपूर्व एसियाको उप–प्रजाति जापोर्निया फ्युजिल्ला फ्युजिल्ला हो भनिन्छ । नेपालसहित दक्षिण एसियाको बेलन्स क्रेक कुन उप–प्रजाति होला ?