१७.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १६१

बाह्य मिचाहा प्रजातिको मार 

मिचाहा प्रजाति प्रवेशका लागि नेपालमा अनुकूल भूगोल र सहयोगी बन्द–व्यापार मात्रै छैन, त्यसको रोकथामका लागि चाहिने जैविक सुरक्षा प्रणाली पनि कमजोर छ ।
उत्तमबाबु श्रेष्ठ

काठमाडौँ — २६ फेब्रुअरी १६०६ मा डच अन्वेषक विलेम यान्सोनले करिब तीन महिना लामो समुद्री यात्रापछि जमिन भेटे । र, उक्त नौलो देशलाई नाम दिए— न्यु हल्यान्ड । हाल अस्ट्रेलिया भनेर चिनिने उक्त देशमा त्यसभन्दा अघि लगभग ६० हजार वर्षदेखि बस्दै आएका आदिवासी समुदायबाहेक ‘बाहिरिया मान्छे’ को पाइला परेको थिएन ।

बाह्य मिचाहा प्रजातिको मार 

सन् १७७० मा बेलायती यात्री जेम्स कुकले अस्ट्रेलियाको भूमिमा बेलायती झन्डा फहराएपछि अथाह जमिन, प्रचुर प्राकृतिक सम्पदा र उष्ण हावापानी भएको त्यो मुलुक औपनिवेशिक शासकहरूका लागि सुवर्णभूमि बन्न पुग्यो । बेलायतीलाई संसारकै सुक्खा महादेशमा फैलन र ‘विकास गर्न’ उनीहरूसँगै भएका घोडाले काम दिएनन् । विकल्प खोज्ने क्रममा भेटियो— उष्ण र सुक्खा भूभागमा टिक्ने बलियो जनावर ऊँट । त्यसरी बाहिरिया मान्छेले अस्ट्रेलिया टेकेको २३४ वर्षपछि सन् १८४० मा त्यहाँ प्राकृतिक रूपमा नपाइने बाह्य जनावर ऊँटलाई क्यानरी आइल्यान्डबाट भित्र्याइयो । ऊँटले सोचेजस्तै काम गर्न थालेपछि त्यहाँको रेलवे लिक बनाउने लगायतका सामग्री ढुवानीका लागि सन् १९०७ सम्ममा करिब २० हजार ऊँट भारत, अफगानिस्तान र अरब मुलुकहरूबाट अस्ट्रेलिया ल्याइए ।

केही दशकपछि जब मोटरगाडीहरू चल्न थाले, तब यातायातको साधनका रूपमा ऊँटहरू त्याज्य हुन थाले । त्यसरी त्यागिएका ऊँटहरू अस्ट्रेलियाको विराट् मरुभूमि क्षेत्रमा विचरण गर्न थाले । र, तिनीहरू घरपालुवाबाट जंगलीमा रूपान्तरित भए । छाडा ऊँटको संख्या २० हजारबाट बढेर सन् २००८ मा १० लाख पुग्यो । सन् २०१३ पछि ऊँटको संख्या नियन्त्रणका लागि जंगली ऊँट मार्ने (हेलिकोप्टरबाट बन्दुकले हानेर) सरकारी अभियान चलाएर संख्या घटाइए पनि यतिखेर अस्ट्रेलियामा संसारकै सबैभन्दा धेरै जंगली ऊँट पाइन्छ । १८० वर्षअघिसम्म अस्ट्रेलियाली भूमिमा नामोनिसान नरहेका ऊँटहरू यतिखेर त्यहाँको ३३ लाख वर्गकिलोमिटर क्षेत्र (नेपालभन्दा २२ गुणा बढी क्षेत्रफल) मा फैलिएका छन्, जसले वार्षिक १ करोड डलरभन्दा बढीको आर्थिक क्षति पुर्‍याउँछन् ।

बाह्य मिचाहा प्रजाति

अस्ट्रेलियाका लागि ऊँटजस्तै ठूलो संख्यामा फैलिएर सामाजिक, आर्थिक, मानवीय तथा स्थानिक पर्यावरणमा हानिनोक्सानी पुर्‍याउने, साबिकको प्राकृतिक बासस्थानभन्दा अन्यत्रबाट भित्र्याइएका जीवजन्तु वा वनस्पतिलाई बाह्य मिचाहा प्रजाति भनिन्छ । उच्च प्रजनन दर, तीव्र गतिमा फैलन सक्ने गुण र स्थानिक प्रजातिभन्दा बढी प्रतिस्पर्धी क्षमता भएका प्रजाति नवीन बासस्थानमा आफ्नो उद्गमस्थलमा जस्तै वातावरण पाएमा नयाँ ठाउँको प्रकृतिमा स्थापित हुँदै संख्याको एक्कासि बढोत्तरी हुन गई मिचाहा प्रजातिका रूपमा फेरिन्छन् । उदाहरणका लागि, बीसौं शताब्दीको मध्यतिर सजाउने फूलका रूपमा आयात गरिएको जलकुम्भी झार अहिले मानव नियन्त्रणबाट बाहिर गई नेपालका तालतलैयाभर फैलिएर ठूलो समस्या बनेको छ । त्यसै गरी पालनका लागि भित्र्याइएको तिलापिया माछा पनि पोखराका तालहरूमा स्थानिक माछालाई लगभग विस्थापित गर्दै मिचाहा प्रजातिका रूपमा फेरिएको छ ।

उद्गमस्थलबाट जीवहरू अन्यत्र ओसारपसार गरिने काम नौलो होइन । कृषिको थालनी भएदेखि मानिसले थातथलो सर्ने क्रममा एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा जाँदा होस् या पछिल्लो समयमा आर्थिक उत्पादन वा मनोरञ्जनको साधनका रूपमा होस्, विभिन्न वनस्पति र जनावर तिनको उद्गमस्थलभन्दा पर पुर्‍याइएका छन् । कतिपय त्यस्ता जीवहरू अनजानमा मानिस वा यातायातका साधनमा टाँसिएर नयाँ ठाउँसम्म फैलिएका छन् । तर प्राकृतिक उद्गमस्थलभन्दा बेग्लै ठाउँबाट भित्र्याइएका सबै बाह्य जीव मिचाहा हुँदैनन् र तिनले मानिस वा पर्यावरणलाई हानिनोक्सानी मात्रै गर्दैनन् । उदाहरणका लागि, आयातित ज्याकारान्डाले नेपालका सहरहरूको सौन्दर्य बढाएको छ । त्यसै गरी नेपालको प्रमुख निर्यातको वस्तु बनेका चिया र कफी आयातित वनस्पति हुन् । सन् १८६३ तिर जंगबहादुरलाई एक चिनियाँ सम्राट्ले दिएको चियाको बीउ पहिलोपटक इलाममा रोपिएको विश्वास गरिन्छ । जंगबहादुरले बेलायतबाट फर्कंदा धेरै प्रकारका युरोपेली तरकारी, अन्न, फलफूलका बीउ ल्याएका थिए । तीमध्ये घोडालाई खुवाउन उनले बेलायतबाट ल्याएको त्यहाँको रैथाने सेतो बेउली (ट्राइफोलियम रेपेन्स) झार नेपालभरि फैलिए पनि सम्भवतः त्यसले कुनै हानि नगरेकाले त्यो मिचाहा प्रजातिमा सूचीकृत छैन ।

नेपाललाई फाइदा पुर्‍याइरहेको बाह्य प्रजाति कफीलाई ८२ वर्षअघिसम्म नेपाली माटोले चिन्दैनथ्यो । सन् १९३८ मा हीरा गिरीले म्यान्मारको सिन्धु प्रान्तबाट कफीको बीउ बोकेर ल्याई गुल्मीको आँपचौरमा लगाएको २५ वर्षपछि मात्रै नेपाल सरकारले कफीको व्यावसायिक खेती गर्नका लागि बीउ वितरण गर्न थालेको हो । सन् १९८३ मा नेपाल कफी कम्पनी खुलेपछि कफी खेती नेपालभर फैलियो । आर्थिक वर्ष २०७६/७७ मा नेपालबाट १ अर्ब रुपैयाँ बराबरको कफी निर्यात भएको थियो । चिया र कफी मात्रै होइन, नेपालमा खेती गरिने थुप्रै प्रजातिका अन्न, फलफूल, डालेघाँस, जडीबुटी लगायतका विभिन्न बालीको उद्गमस्थल नेपाल होइन । कृषि अनुसन्धान परिषद्का अध्येताहरूले गरेको एक अध्ययनअनुसार, नेपालको कृषि बालीको आनुवंशिक डाटाबेसमा संलग्न ५७७ प्रजातिका खेतीबालीमध्ये ९३ बाह्य प्रजाति हुन् । उदाहरणका लागि, अहिले हाम्रो तरकारीमा अनिवार्यजस्तै बनेको आलुको वर्णन सन् १७९३ भन्दा पहिलेका लिखतहरूमा पाइँदैन । कर्कप्याट्रिकले ‘एन अकाउन्ट अफ द किङ्डम अफ नेपाल’ मा पटनाबाट ताजा बीउ नल्याईकन नेपालमा आलु उत्पादन नहुने लेखेका छन् । त्यसैले पाल्पाली सेन राजाकी छोरी बिहे गरे पनि पृथ्वीनारायण शाहको जिब्रोले हाल पाल्पाली प्रख्यात परिकार चुकौनीको स्वाद लिन नपाएको हुनुपर्छ । आलु मात्रै होइन, गोलभेंडा र खुर्सानीदेखि दसैंमा लगाउने जमरा बनेर संस्कृतिसँग अनन्य जोडिएको मकैसम्म नेपाली होइनन् । ती मेक्सिकोका रैथाने वनस्पति हुन् । पछिल्लो समय नेपाली किसानहरूका लागि आम्दानीको स्रोत बनेका स्ट्रबेरी, किबी, एभोकाडो र ड्रागन फ्रुट मात्रै होइन, अलि पुराना फलफूल स्याउ, अंगुर र आँपसमेत आयातित हुन् ।

मिचाहा प्रजातिको असर

एक्काइसौं शताब्दीमा भूमण्डलीकरणसँगै बढ्दो मानवयात्रा र विश्वव्यापारले बाह्य मिचाहा प्रजातिको विश्वव्यापी फैलावट बढ्दो छ । जलवायु परिवर्तन र जमिनको क्षयीकरणले पनि मिचाहा प्रजातिको फैलावटलाई विश्वव्यापी रूपमा बढाएका छन्, जसका कारण पृथ्वीको २० प्रतिशत भूभाग यतिखेर बाह्य मिचाहा प्रजातिको चपेटामा परेको छ । संसारको जैविक विविधता ह्रासका पाँच प्रमुख कारक भू–उपयोगमा परिवर्तन, स्रोतको दोहन, प्रदूषण, जलवायु परिवर्तनसँगै बाह्य मिचाहा प्रजातिको फैलावट पनि हो । मिचाहा प्रजातिले स्थानीय जैविक विविधतामा ह्रास ल्याउने, प्रकृतिले मानवलाई दिने सेवासुविधामा कटौती गर्ने, मानव स्वास्थ्यलाई प्रत्यक्ष असर पार्ने नयाँ रोगहरू फैलाउने, कृषिको उत्पादकत्व घटाउने र ठाउँहरूलाई कुरूप तुल्याउने जस्ता थुप्रै नकारात्मक असर मानव र प्रकृतिलाई गर्छ । जैविक विविधतालाई नकारात्मक असर पार्ने भएकाले जैविक विविधताको महासन्धि अन्तर्गतको आइची बायोडाइभर्सिटी टार्गेट (टार्गेट ९) र संयुक्त राष्ट्रसंघीय दिगो विकास लक्ष्य (लक्ष्य १५) मा बाह्य मिचाहा प्रजातिको रोकथाम, नियन्त्रण र व्यवस्थापनलाई समेटिएको छ ।

नेपाल विश्वका प्रमुख सबै प्रकारका हावापानी पाइने देश भएकाले मिचाहा प्रजातिहरू फैलनका लागि उपयुक्त छ । त्यसका साथै नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमा आयातको हिस्सा ठूलो छ । यूएन कमट्रेडका अनुसार, सन् २०१७ मा नेपालले १३९ देशबाट विभिन्न सामान आयात गरेको थियो, जसमध्ये प्रमुख विश्वकै सबैभन्दा ठूलो जनसंख्या भएका दुई देश भारत र चीन थिए । थप, पर्यटनलाई हामीले आफ्नो अर्थतन्त्रको मुख्य आधार मानेका छौं । त्यसकारण नेपाल मिचाहा प्रजातिको आगमनका साथै त्यसको स्थायित्व र फैलावटका लागि उच्च जोखिम भएको देश हो । सन् २०१६ मा पीएनएस जर्नलमा प्रकाशित अनुसन्धानका अनुसार, मिचाहा प्रजातिको प्रवेश र फैलावटको खतरा रहेका १२४ देशमध्ये नेपाल तेस्रो अत्यधिक जोखिम भएको मुलुक हो । पछिल्लो समय नयाँनयाँ मिचाहा प्रजाति देखिँदै जानु र यहाँ भएकाहरूको फैलावट तीव्र हुँदै जानुले त्यसलाई पुष्टि गर्छ ।

सन् २००५ आईयूसीएनले गरेको एक अध्ययनमा नेपालमा २१ प्रजातिका मिचाहा वनस्पति भएको रिपोर्ट गरिएको थियो । त्यो संख्या २०१६ मा २५ र २०१९ मा २६ पुगेको छ । केही महिनाअघि मात्रै भरतबाबु श्रेष्ठ र लीलानाथ शर्माले पूर्वी नेपालबाट लज्जावती झारजस्तै नयाँ मिचाहा वनस्पति मिमोसा डिप्लोट्राइका भेटिएको रिपोर्ट गरेपछि नेपालमा मिचाहा वनस्पतिको संख्या २७ पुगेको छ । प्रेम बुढाको अध्ययनअनुसार, नेपालमा ६९ प्रजातिका बाह्य मिचाहा जीवजन्तु पनि पाइन्छन् । तीमध्ये कीरा (२१ प्रजाति) र माछा (१६ प्रजाति) प्रमुख छन् । यद्यपि नेपालमा सूचीकृत यी बाह्य मिचाहा वनस्पति र जीवजन्तुहरू कसरी र कहिले प्रवेश गरे, त्यसको भरपर्दो र आधिकारिक इतिहास भेटिँदैन । उदाहरणका लागि, नेपालबाट सन् १८२५ मा पहिलोपटक रिपोर्ट गरिएको भनिएको सेतो वनमारा (क्रोमोलिइना ओडोराटा) त्यसभन्दा अघि नेपालमा कसरी कुन माध्यमबाट आयो वा त्यसलाई पहिलोपटक प्रकाशित गर्ने डेभिड डन र त्यसपछिका हारा–चार्टर–विलियम्सले गलत पहिचान गरे अनि हामीले त्यसलाई पछ्याउँदै गयौं, त्यो थाहा पाउन मुस्किल छ ।

सन् २०१९ मा डाइभर्सिटी एन्ड डिस्ट्रिब्युसन जर्नलमा प्रकाशित हाम्रो अनुसन्धानले भविष्यमा हुने तापमान वृद्घि र जलवायु परिवर्तनले नेपालमा हाल विद्यमान मिचाहा वनस्पतिहरूलाई थप अनुकूल बासस्थान पैदा गर्ने, जसका कारण त्यसको फैलावट बढ्न सक्ने देखाएको थियो । खुला सिमानाका साथै सिमानामा कमजोर जैविक सुरक्षा मापदण्डका कारण भविष्यमा नयाँ मिचाहा प्रजातिहरूको आगमन पनि बढ्न सक्ने देखिन्छ ।

अन्त्यमा, मिचाहा प्रजाति प्रवेशका लागि नेपालमा अनुकूल भूगोल र सहयोगी बन्द–व्यापार मात्रै छैन, त्यसको रोकथामका लागि चाहिने जैविक सुरक्षा प्रणाली पनि कमजोर छ । त्यसैले हामी मिचाहा प्रजातिको मारमा बिस्तारै पर्दै गइरहेका छौं । तर त्यसलाई रोक्ने सरकारी प्रयासमा भने पर्याप्त प्रगति हुन सकेको छैन । वन तथा वातावरण मन्त्रालयले जैविक विविधता महासन्धिलाई बुझाएको प्रतिवेदनमा सन् २०२० सम्ममा मिचाहा प्रजातिहरूको फैलावट र त्यसले पार्ने आर्थिक र पर्यावरणीय असरको विस्तृत अनुसन्धान गर्ने अनि मिचाहा प्रजातिको फैलावट र प्रभाव न्यूनीकरण गर्न जनचेतना जगाउने जस्ता लक्ष्य राखिएकामा हालसम्म त्यसको प्रगति न्यून रहेको बताएको छ । अब विश्वले सन् २०२० पछि जैविक विविधता संरक्षणको नयाँ ढाँचा अवलम्बन गर्ने परिप्रेक्ष्यमा हामीले मिचाहा प्रजातिलाई रोक्न, नियन्त्रण र व्यवस्थापन गर्न पहिलेका जस्तै पूरा नहुने ठूला कुराभन्दा व्यावहारिक र फूरा गर्न सकिने लक्ष्य राखेर काम गर्ने हो कि ?

प्रकाशित : आश्विन २१, २०७७ १८:१६
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?