विदेश पुर्‍याइएका मूर्तिबारे सरकार मूर्तिजस्तै

कहिले मुलुकमा छाएको राजनीतिक अस्थिरतालाई अवसर बनाएर त कहिले प्राकृतिक विपत्तिको तरल अवस्थालाई मौका मानेर सम्पदा तस्करी हुनु त नौलो रहेन । यी हराइरहेका मूर्तिहरू कुनै ‘अमुक पुरातात्त्विक सम्पदा’ मात्रै होइनन्, बरु लाखौं आस्थावान्ले हृदयदेखि मानेका विश्वासका ‘भगवान्’ पनि हुन् । तैपनि यिनको उचित खोजबिन र स्वदेश ल्याउने पहल नहुनु दुःखलाग्दो छ ।

कला–सम्पदा र यसमै उनिएको संस्कृतिका कारण नेपाली समाजको पहिचान विशिष्ट छ, अलग छ । हरेक मठ–मन्दिर र मूर्तिका पछाडि एउटा यस्तो अमिट कथा लुकेको हुन्छ, जसको चर्चा आजको समाजमा पनि उत्तिकै हुने गर्छ । राजधानी काठमाडौं उपत्यका आफैंमा मन्दिरैमन्दिरको सहर हो । कतिपय यसलाई तपोभूमि नै मान्छन् । तर इतिहासदेखिको यो आस्था त्यस बेला विचलित बन्ने अवस्था आउँछ, जुन बेला भगवान् मानिएका यी सम्पदाको चोरी र तस्करी खुलेयाम भैरहेको देखिन्छ । यो भन्दा अनौठो त, चोरिएका सम्पदा यसरी यो ठाउँमा पुगेका छन् भन्ने स्पष्ट प्रमाण र हकदाबीको अवस्था आइरहे पनि सम्बद्ध निकायले तिनलाई फर्काउन चाहिरहेको देखिन्न । यो लाचारी हो अथवा अकर्मण्यता, बुझिनसक्नु छ ।

विश्व सम्पदा सूचीमा रहेका र पर्ने क्रममा रहेका काठमाडौं उपत्यकाका विभिन्न भाग तथा सम्पदा क्षेत्रहरूमा चाहेजति सेवा, सुरक्षा र व्यवस्थापन नभएको पनि होइन । तर, आँखैसामुका सार्वजनिक स्थलबाट समेत मूर्तिहरू चोरिएकै छन् । त्यसबारे पत्रपत्रिकामा आउने ससाना समाचारले मूर्तिचोरीको अभिलेखीकरण गरेका छन्, त्यसबाहेक अरू कुनै निकायबाट खास केही काम भएको देखिँदैन । जस्तो, गत मंसिर पहिलो साता भक्तपुरको चाँगुनारायण मन्दिर परिसरमा रहेको अष्टबाहुनारायणको मूर्ति चोरिएपछि त्यसबारे खोजीनितीको कामसम्म हुन सकेको छैन, जबकि त्यो मूर्ति सशस्त्र सुरक्षा प्रहरीकै घेराभित्र थियो ।

पाटनको नारायण मन्दिरबाट ३६ वर्षअघि चोरिएको वासुदेव–कमलाजा मूर्ति अमेरिकाको डल्लास म्युजियम अफ आर्टमा ‘डिस्प्ले’ मा राखिएको समाचार बाहिर आएको पनि एक वर्ष हुनै लाग्यो । तर, त्यो मूर्तिबारे हकदाबी गर्ने र आफ्नो सम्पदा फर्काउनेबारेको लाचारीपना ‘हामीले पत्राचार गरेका छौं, जवाफ आएको छैन’ भनेर ओठेजवाफ फर्काउनुभन्दा पर्तिर जान सकेको छैन । यो मात्रै होइन, बेलायतमा पुगेर थन्किएका पुरातात्त्विक महत्त्वका १४ वटा मूर्ति फर्काउन पहल सुरु भनेर ५ वर्षअघि समाचारमा छाएको पुरातत्त्व विभाग अहिले आएर यी सम्पदाबारे ‘बेखबर’ बनेको देखिन्छ । यी त केही प्रतिनिधि उदाहरण मात्रै हुन् । यो ढिलासुस्तीबारे जवाफ दिने क्रममा सरकारी अधिकारीहरू ‘भूकम्प र कोरोनाका कारण सबै प्रक्रियामा ढिलाइ भैरहेको’ भन्छन् ।

नेपालमा ५ वर्षअघि आएको भूकम्प र संसारले आज बेहोरेको कोरोना कहरलाई ‘कारण’ देखाउने पुरातत्त्व विभाग मात्रै होइन, परराष्ट्रदेखि विदेशस्थित कूटनीतिक नियोगहरू पनि ‘प्रक्रिया अघि बढाउन नसकिएको’ उही तर्क दोहोर्‍याउँछन् । ‘चोरिएर विदेश पुगेका पुरातात्त्विक सम्पदाहरू उत्पत्ति मुलुक फर्काउनेबारे’ को राष्ट्रसंघीय प्रस्तावना र युनेस्को व्यवस्थामा समेत सिंगो विश्व सचेत भैसकेका बेला हाम्रा सरकारी निकाय भने ‘पर्ख र हेर’ कै अवस्थामा छन् ।

पुरातत्त्वविद् बाङ्देलको सन् १९८९ मा प्रकाशित ‘स्टोलन इमेजेज अफ नेपाल’ शोध पुस्तकमा २ सय ७७ वटा मूर्ति–सम्पदा नेपालबाट चोरिएको विवरण उल्लिखित छ । यसमा मुस्किलले १५/२० वटा मूर्ति आज घर फिरेका छन् । ती फर्किएका पनि छाउनी म्युजियम वा कुनै प्रहरी चौकीको स्टोरमा ‘भण्डारण’ अवस्थामै छन् । यही विकृति र विडम्बनाजन्य स्थितिका कारणले समेत विश्व सम्पदा सूचीमा रहेका स्थानहरू अघिल्लो वर्ष खतराको सूचीमा परेका हुन्छन्, फेरि अर्को वर्ष हारगुहारकै भरमा त्यस्तो सूचीबाट बाहिर निकालिएका हुन्छन् । यसरी हाम्रो पहिचान, संस्कृति र सभ्यताको समग्र चिनारी अहिलेझैं ‘स्टोलन इमेजेज अफ नेपाल’ कै रूपमा रहिरहने हो अथवा यो अस्तित्वगत–साख फर्केर आउने हो, आउने दिनमा सम्बद्ध सरकारी निकायको तदारुकता र अग्रसरताले मात्रै स्पष्ट पार्न सक्नेछ ।