आज राष्ट्रिय बाल दिवस । २०४७ भदौ २९ गते बाल अधिकारसम्बन्धी महासन्धि–१९४९ नेपालले अनुमोदन गरेको दिन । सरकारी निकायद्वारा राष्ट्रियस्तरमा, विभिन्न संघसंस्थामा र विद्यालयमा बालबालिकाको सहभागितामा बाल अधिकारकेन्द्रित विभिन्न कार्यक्रम गर्ने प्रचलन छ यस दिन । तर कोरोना महामारीसिर्जित प्रतिकूल परिस्थितिका कारण यसपालि त्यस्तो नहोला ।

महामारीबाट सुरक्षित हुनका लागि बन्दाबन्दीकै अवस्थामा बस्नु उचित हुन्छ । गत चैत महिनादेखि बालबालिका घरभित्रै समेटिएका छन् । कठिन अवस्थाका बालबालिकामध्ये कोही अनाथ आश्रममा, कोही बाल संरक्षणगृहमा, कोही सडकमा हुन सक्छन् । फौजदारी कानुन उल्लंघन गरेका बालबालिका बाल सुधारगृहमा बसेका छन् ।

प्रायः राष्ट्र अहिले कोरोना महामारीबाट आक्रान्त छन् । बालबालिकामा पनि शारीरिक तथा मनोवैज्ञानिक गम्भीर प्रभाव परिरहेको हुन सक्छ, पर्न सक्छ । तिनले पनि सञ्चारका विभिन्न माध्यमबाट कोरोना संक्रमण र मृत्युसम्बन्धी अनेक किसिमका खबरहरू सुनिरहेका हुन सक्छन् । मृत्यु भनेको के हो, मृत्युपश्चात् जीवनको अस्तित्व के रहन्छ भन्ने कुरा बुझ्न ज्यादै रुचि राख्छन् प्रायः बालबालिका । मृत्यु भनेको जीवनको अन्त्य हो र मृत्युपछि व्यक्ति कहिल्यै नफर्कने तथ्य बुझेका हुन सक्छन् । तर विछोडको सामना कसरी गर्ने भन्नेबारे उनीहरूले बुझ्न सक्दैनन् । अनेक कुरा कल्पेर त्रस्त हुन्छन् । डर–त्रासले आफूलाई अस्वस्थ अनुभूति गर्न सक्छन् ।

बालबालिका अपरिपक्व, निर्दोष, अबोध हुन्छन् एवं वयस्कप्रति परनिर्भर हुन्छन् । तिनीहरूको शारीरिक तथा मनोवैज्ञानिक व्यवहार र संवेगात्मक अवस्था कमजोर हुन्छ । बाल अधिकार भनेको जन्मपूर्व र जन्मिसकेपछि बालबालिकाको आधारभूत आवश्यकता एवं मौलिक हकको व्यवस्था हुनु हो । उक्त महासन्धिमा भेदभावरहित, सर्वोत्तम हित, दीर्घजीवन तथा विकास र भावनाको कदर गरी चार सिद्धान्तमा आधारित व्यापक अधिकारहरूको व्यवस्था गरिएको छ । बालबालिकालाई विपत्तिबाट जोगाउनु, जीवनरक्षा गर्नु, स्वास्थ्य र शिक्षा सुनिश्चित गर्नु राज्यको प्रमुख दायित्व हो । महिला, बालबालिका तथा ज्येष्ठ नागरिक मन्त्रालय र विशेष गरी राष्ट्रिय बाल अधिकार परिषद् उत्तरदायी अंगका रूपमा क्रियाशील छन् । जीवनरक्षाको हकमा बन्दाबन्दी घोषणापछि जोखिममा रहेका कैयौं बालबालिकालाई उद्धार गरी सुरक्षित र संरक्षण गरिएको छ । शिक्षाको अधिकार सुनिश्चिताको हकमा औपचारिक शिक्षालाई भर्चुअल (अनलाइन) कक्षा शिक्षण तथा रेडियो दूर शिक्षामा विस्तारित गरिनु सर्वोत्तम पहल हो । खासगरी बालबालिकाको विकास र कल्याणका लागि प्राकृतिक वातावरणका रूपमा रहेको परिवारलाई राज्यले आवश्यक संरक्षण तथा सहयोग गर्नुपर्छ ताकि त्यसले समुदायभित्र आफ्नो जिम्मेवारी पूर्ण रूपले वहन गर्न सकोस् ।

बाल अधिकारसम्बन्धी महासन्धिलाई कार्यान्वयन गर्नु निकै गम्भीर र संवेदनशील विषय हो । यही मर्मलाई ध्यानमा राखी संयुक्त राज्य अमेरिकाको सरकारले भनेको छ— जबसम्म कुनै एउटा बालक मात्र अधिकारबाट वञ्चित हुन्छ, महासन्धि अनुमोदन गर्नुको कुनै अर्थ हुँदैन । त्यसैले अमेरिकाले हालसम्म आफूले उक्त महासन्धि अनुमोदन नगरेको बताउँदै आएको छ । हाम्रो देशमा बाल अधिकारसम्बन्धी नीति, कार्यक्रम तथा संयन्त्रमा विडम्बनाका पाटाहरू अनगिन्ती छन् । असंख्य बालबालिका आधारभूत अधिकारबाटै वञ्चित छन् । राज्यले कतिपय विषयमा ध्यान पुर्‍याउनै सकेको छैन ।

महामारीको कहरमा धेरैजसो परिवारको आयस्रोत ठप्पै छ । दैनिक गुजारा चलाउन पनि सोच्नुपर्ने अवस्था छ । अभिभावकलाई आफ्नोभन्दा बढी बालबालिकाको पीर लाग्ने गर्छ । हरेक बुबाआमाका लागि आफ्ना छोराछोरी आकांक्षा र अपेक्षाको केन्द्र हुन् । त्यसैले त बुबाआमाले सन्तानका लागि जीवनभरि संघर्ष गर्छन्, जसमा उक्त महासन्धिका धेरै पक्ष कार्यान्वयन भइरहेका हुन्छन् । हाम्रो समाजमा गर्भवती महिलालाई — जन्मपूर्वको शिशुप्रति सद्भाव देखाउन — दही–चिउरा खुवाउने, अचेल बेबी सावर गर्ने चलन छ, जसलाई बाल अधिकारको सम्मानका रूपमा लिइन्छ । खुसी र प्रसन्न वातावरणमा न्वारन, अन्नप्राशन, छेवर, व्रतबन्ध, गुन्युचोलो, बेलविवाहजस्ता परम्परा निर्वाह गर्दै बालबालिकाको पहिचानको अधिकारलाई सम्मान गरिन्छ । बन्दाबन्दीले अभिभावकहरूलाई बालबालिकासम्बन्धी यी विषयको तात्पर्यबारे चिन्तन गर्ने अवसर दिएको छ ।

उक्त महासन्धिको प्रस्तावनामा भनिएको छ– ‘आफ्नो पूर्ण तथा सामञ्जस्यपूर्ण विकासका लागि बालबालिका पारिवारिक वातावरण, प्रसन्नता, माया, ममता र परिवेशमा हुर्कनुपर्छ ।’ कोरोना संक्रमणयता बालबालिकालाई जोगाउन र तिनको रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउन हामीमध्ये सबैजसोले पौष्टिक र सफा खानेकुरा अनि शुद्ध पानी दिने गरेका छौं । तिनले स्कुलको गृहकार्यको तनाव र थकान अहिले खेप्नुपरेको छैन । त्यसैले धेरै अभिभावकले आफ्ना छोराछोरी पहिलाभन्दा शारीरिक र मनोवैज्ञानिक रूपमा स्वस्थ रहेको बताउने गर्छन् । तर, यो पूर्ण सत्य होइन ।

अभिभावकहरू बालबालिका सानैदेखि डे केयर सेन्टरमा तथा मन्टेसोरीमा राखिदिन्छन् । व्यस्त दिनचर्याले गर्दा तिनलाई बालबालिकाका मनोभावना सुन्न र तिनलाई काखमा खेलाउनेबारे सोच्नसम्म फुर्सद हुन्न । ‘अरूको लाख, आमाबुबाको काख’ भन्ने उक्तिलाई उनीहरूले बिर्सिरहेका हुन्छन् । यस्तो परिपाटीले बालबालिकालाई भित्रभित्रै असर गरिरहेको हुन्छ । अहिलेको समयले अभिभावकलाई बालबालिकासँग र बालबालिकालाई प्रकृतिसँग नजिकिने अवसर दिएको छ । चैतअघिसम्म सहरबजारमा डेरा बस्दै आएका धेरै परिवार अहिले गाउँ फर्किसकेका छन् ।

सहरबजारमा एक–दुई कोठामा मात्र खेल्न बाध्य बालबालिका अहिले आफ्नै गाउँघरमा खोलानाला र उकालो–ओरालोमा रमाइरहेका छन्, ढुंगामाटोसँग खेलिरहेका छन् । महँगो शुल्क तिरेर स्विमिङ पुलमा पौडी खेल्न अनि स्यान्ड प्ले भनी एक छिन बालुवा छुन पाएका बालबालिका अहिले प्राकृतिक वातावरणमा उफ्रीउफ्री खेलेर रमाउन पाइरहेका छन् । हामीले के बिर्सनु हुन्न भने, चकचक गर्न र चुलबुल हुन पाउनु पनि बालबालिकाको अधिकार हो ।

अमेरिकी मनोवैज्ञानिक इरिक एच. इरिक्सनद्वारा प्रतिपादित ‘मनोसामाजिक विकास’ सिद्धान्तअनुसार, यदि शिशु अवस्थामा गुणस्तरीय पालनपोषण एवं स्याहारसुसार नभए सन्तान र आमाबाबुबीच जीवनभर प्रगाढ, आत्मीय र विश्वासिलो सम्बन्ध कायम हुन गाह्रो हुन्छ । त्यस्ता बालबालिकामा वयस्क हुन्जेल आत्मविश्वास हुन्न, तिनले अरूप्रति पनि विश्वास र भरोसा गर्न सक्दैनन् । विचलित मनस्थितिमा पुग्न सक्छन् । यस तथ्यलाई इरिक्सनले ‘ट्रस्ट भर्सेस मिस ट्रस्ट’ भनी नामकरण गरेका छन् । प्रख्यात वैज्ञानिक अल्बर्ट आइन्स्टाइनका माइला छोरा एडुआर्ड सन् १९१० जन्मेका थिए । सन् १९१४ मा आइन्स्टाइन र उनकी श्रीमतीबीच सम्बन्धविच्छेद भयो । त्यसको असर एडुआर्डमा पर्‍यो, उनी सिजोफ्रेनिया भन्ने मानसिक रोगबाट समेत ग्रसित भए । मनोविज्ञानका पिता मानिने सिग्मन्ड फ्रायडका अनुसार, बाल्यावस्थामा छोरा आमाप्रति र छोरी बाबुप्रति नजिक हुन चाहन्छन् । आफ्ना भावना व्यक्त गर्न र सँगै हिँडडुल गर्न मन पराउँछन् । शारीरिक बनावट, कार्यक्षमता र शैलीप्रति आकर्षित हुन्छन् ।

बुबाआमासँग भावनात्मक सम्बन्ध र सामीप्यबाट छोराछोरीलाई सन्तुष्टि प्राप्त हुन्छ । जीवनमा अरूसँग विश्वासिलो सम्बन्ध स्थापना गर्ने आधार यही बन्छ । यो समयमा बालबालिकाले परिवारका सबै सदस्यसँग सामीप्य कायम गर्न पाउनु जीवनको महत्त्वपूर्ण पुँजी हो । अभिभावकले छोराछोरीलाई बल खेल्न, व्यायाम गर्न, विभिन्न वैज्ञानिक आविष्कारका कुराकानी गर्न, चंगा उडाउनेजस्ता क्रियाकलापमा साथ दिनु राम्रो हुन्छ । बालबालिका स्वभावैले साहसिक काममा रुचि राख्ने हुन्छन् । छोरीहरूलाई विशेष गरी उनीहरूकै रुचिअनुसार सिँगारपटार गरी नाच्न–गाउन, गुडियासँग खेल्न जस्ता काम रमाउँदै सिकाउन सकिन्छ । कपडाका टालाटुलीबाट गुडिया बनाइदिने, माटो र काठका विभिन्न खेल सामग्री बनाइदिने र भाँडाकुटी खेल्न वातावरण बनाइदिन सके तिनलाई मनोभावना व्यक्त गर्ने अवसर मिल्छ ।

सिकाइ भनेको अंक र अक्षर पढ्न र लेख्न जान्नु मात्र होइन । तिनले दैनिक घरव्यवहारमा भिज्न पाउनु, प्रकृतिसँग स्वच्छन्द भई खेल्न पाउनु र सामाजिक सम्बन्धलाई बुझ्न तथा सिक्न पाउनु पनि सिकाइको महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । यो समयले अभिभावकलाई आफ्ना सन्तानहरूको विशिष्ट प्रतिभाबारे बुझ्ने अवसर दिएको छ । इन्टरनेटको सुविधालाई मनोरञ्जनका लागि मात्र नभई व्यापक कुरा सिक्न सकिने साइटहरूका बारेमा दिशाबोध गर्न सकिन्छ । आफ्ना छोराछोरीलाई पारिवारिक क्षमता, आर्थिक हैसियतको बोध पनि गराउनुपर्छ ।

(कासुला मनोविज्ञानकी सहायक प्राध्यापक हुन् ।)