कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२४.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १४९

स्वास्थ्य संकटमा बढ्दो सामाजिक असमानता

कोरोनाका कारण खोपसेवा प्रभावित भएकाले निकट भविष्यमा तल्लो सामाजिक तप्काका धेरै बालबालिकाको ज्यान रोकथाम गर्न सकिने रोगहरूबाटै जान सक्छ ।
जनार्दन थापा

कोरोना महामारीले ठूलो-सानो, धनी-गरिब, गोरो-कालो हेर्दैन भनिँदै आएको छ । तर यसमा आंशिक मात्र सत्यता छ । संक्रमणको जोखिम सबैमा समान हुँदैन । 

स्वास्थ्य संकटमा बढ्दो सामाजिक असमानता

चिकित्सक तथा मानवशास्त्री पउल फार्मरको सन् १९९९ मा प्रकाशित ‘इन्फेक्सन एन्ड इनइक्वालिटी : द मोडर्न प्लेग’ अध्ययनले संक्रामक रोग र महामारीसम्बन्धी नयाँ दृष्टि दिएको थियो । चिकित्सकका रूपमा हाइटीमा एचआईभी/एड्ससँग र पेरूमा टीबीसँग लड्दा गरेको अनुभव र अध्ययनका आधारमा उनले आधुनिक प्लेगको वितरण र परिणाममा गहिरो सामाजिक असमानता रहेको प्रामाणिक निष्कर्ष निकालेका थिए । कोरोना-संकटले पनि संसारकै सामाजिक असमानता र विभेदका विभिन्न पाटालाई उदांगो बनाएको छ । नेपालका सन्दर्भमा उमेर समूह, आर्थिक-लैंगिक हैसियत, पेसा, शक्ति र पहुँचका आधारमा फरकफरक समूहले संक्रमण र लकडाउनको कहर कसरी भिन्नभिन्न रूपमा भोग्नुपर्छ भन्ने विश्लेषण यहाँ गरिएको छ ।

उमेर समूह र प्रभाव

कोरोना महामारीबाट सबै उमेर समूहका मानिस कुनै न कुनै रूपमा प्रभावित छन् । यद्यपि वृद्ध र बाल समूहमा पर्ने प्रभावहरू विशेष महत्त्वका छन् ।

हामीकहाँ महामारी र लकडाउनको बहसमा यी समूह ओझलमा परेका छन् । अहिलेसम्म गम्भीर रूपमा संक्रमित बालबालिकाको संख्या निकै कम छ, तर महामारीले यो समूहलाई फरक तरिकाले प्रभाव पारिरहेको छ । नेपालमा धेरै बालबालिकालाई मृत्युको मुखमा पुर्‍याउने निमोनिया, झाडा-पखाला, मलेरिया, कुपोषण र दादुराजस्ता स्वास्थ्य समस्याबाट बच्ने सेवाहरू अहिले नियमित छैनन् । स्वास्थ्य प्रणाली संक्रमण रोकथाममा केन्द्रित रहँदा खोप लगायतका सेवाहरू प्रभावित भएका छन् ।

निकट भविष्यमा तल्लो सामाजिक तप्काका धेरै बालबालिकाले रोकथाम गर्न सकिने रोगहरूबाट जीवन गुमाउनुपर्ने विकराल अवस्था आउन सक्छ । लकडाउनले बालबालिकाको सिकाइ र शिक्षामा पनि ठूलो प्रभाव पारेको छ । धेरै बालबालिकाका लागि उपल्लो सामाजिक समूहमा जस्तो घरमै पढ्नका लागि कम्प्युटर, ब्रोडब्यान्ड र सीपसहितका अभिभावक छैनन् । यसले पहिले नै गहिरो रहेको शैक्षिक असमानताको खाडल झन् गहिर्‍याउने निश्चित छ ।

मानवशास्त्री लुइसा कर्टेसीले इटालीमा यो महामारीले ल्याएको अवस्थाको हृदयविदारक वर्णन गरेकी छन् । प्रकोपको इपिसेन्टर रहेको लोम्बर्डियाको बर्गामोमा मृत्यु हुनेमध्ये ९० प्रतिशतले घरमा एम्बुलेन्स पर्खिंदापर्खिंदै इहलीला समाप्त गरेका थिए । यीमध्ये अधिकांश वृद्धवृद्धा थिए ।

भेन्टिलेटरको अभावका कारण निको हुने सम्भावना (प्रोग्नोसिस) राम्रो भएकालाई प्राथमिकता दिने कठोर निर्णय गर्न चिकित्साकर्मीहरू बाध्य भएका थिए । यस्तो परिस्थितिमा वृद्धवृद्धाले जीवनरक्षक उपचार पाउने सम्भावना अत्यन्त न्यून हुने नै भयो (स्यापिएन्स, अप्रिल ९) । नेपालमा पनि उमेरका आधारमा हुने यस्तो असमानताको निकै ठूलो अर्थ छ ।

गाउँमा मात्र होइन, सहरमा पनि ठूलो संख्यामा पाका उमेरका आमा-बाबुहरूका साथमा सन्तान छैनन् । नियमित स्वास्थ्यसेवा आवश्यक भएका, दीर्घरोगबाट प्रभावित र एकाकी जीवन बाँचिरहेका यीमध्ये धेरै ज्येष्ठ नागरिकको सुरक्षाजालो (सेफ्टी नेट) निकै कमजोर अवस्थामा छ । रोगले बढी जोखिममा रहेको उमेर समूह ७० वर्षमाथिको छ तर तल्लो आर्थिक-सामाजिक समूहमा भने यसको ‘थ्रेसहोल्ड’ ५५ वर्ष मात्रै छ । संक्रमणको स्थानीय प्रसार सुरु भएसँगै निकै कमजोर सामाजिक सुरक्षा र स्वास्थ्य संरचना भएको हाम्रो देशको यो जनसंख्यालाई निकै कठिनाइ पर्ने निश्चितै छ ।

लैंगिक असमानता र असरहरू

विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार, स्वास्थ्य र सामाजिक क्षेत्रमा काम गर्ने कुल जनसंख्याको ७० प्रतिशत महिला छन् । नेपालमा पनि अग्रमोर्चामा काम गरिरहेका महिला स्वास्थ्यकर्मीको संख्या निकै ठूलो छ । सुरक्षा सामग्री अभावले उनीहरूमा संक्रमणको जोखिम उच्च छ । त्यस्तै, ठूलो संख्यामा घरेलु श्रमिकका रूपमा विभिन्न देशमा कार्यरत नेपाली महिलाको सवाल पनि पेचिलो छ । असंगठित क्षेत्रमा काम गर्ने यी महिला दुव्र्यवहारमा पर्ने खतरा मात्र बढेको छैन, आवश्यक सुविधा अभावमा संक्रमण जोखिम पनि उत्तिकै छ ।

अर्कातर्फ, लैंगिक मर्यादाले पहिलेदेखि नै महिलाको काँधमा घरायसी कामको बोझ असमानुपातिक रूपमा थोपरिएकै थियो, झन् लकडाउनका कारण मानसिक र भौतिक दबाब बढेको छ । अहिलेको समयमा प्राथमिकता र स्रोतहरू संक्रमण रोकथाम र व्यवस्थापनमा एकत्रित गरिएकाले महिलाका लागि अत्यावश्यक सेवा र सुरक्षा प्रबन्धहरू (प्रजनन स्वास्थ्य, सुरक्षित मातृत्व, घरेलु र यौन हिंसा आदि) प्रभावित भएका छन् ।

उदयपुरकी गर्भवतीलाई संक्रमित क्षेत्रको भनेर अस्पतालले सेवा नदिनु, केन्द्रबाट हेलिकप्टर उडाउने अनुमति आउन ढिला हुँदा बागलुङकी गर्भवतीको ज्यान गुम्नु आदि यस्ता प्रभावका उदाहरण हुन् । लकडाउन सुरु भएपछिका सोह्र दिनमा बलात्कारका चालीस घटना प्रहरीमा दर्ता भए । यसले यौन दुव्र्यवहार र हिंसासम्बन्धी खतराहरू पनि निकै बढिरहेको संकेत गर्छ । अझ लैंगिक हैसियतलाई वर्ग, जात, यौनिकता, पेसा आदिको अन्तरसम्बन्धमा हेर्ने हो भने विशेष समूहहरूको अवस्था झन् कठिन बनिरहेको छ ।

वर्गीय पर्खालले नछेकिएकाहरू

अमेरिकाकी सामाजिक महामारीशास्त्री न्यान्सी क्रेइगरले अमेरिकी समाजमा इतिहासदेखि कायम रहेको असमानतालाई अहिलेको महामारीले छर्लंग पारेको विश्लेषण गरेकी छन् । प्रारम्भिक तथ्यांकले कालाहरूको संक्रमण र मृत्युको अनुपात गोराहरूका तुलनामा निकै बढी रहेको देखाएको छ । उदाहरणका लागि, इलिनोईमा संक्रमित हुने २८ प्रतिशत र मृत्यु हुने ४३ प्रतिशत अफ्रिकी-अमेरिकी हुन्, त्यो राज्यमा जसको जनसंख्या १५ प्रतिशत मात्र छ । लुइजियानामा मृत्यु हुनेमा ७० प्रतिशत अफ्रिकी-अमेरिकी छन् (द न्युयोर्क टाइम्स, अप्रिल १४) । असमान सामाजिक हैसियत र स्वास्थ्यसेवाको पहुँच संक्रमण र मृत्युको असमान अनुपातमा अभिव्यक्त भइरहेको छ । संसारभरि नै हुने-खाने र हुँदा खानेहरूबीच पोषणयुक्त खाना, रोग प्रतिरोध क्षमता, सरसफाइ, संक्रमण रोकथामका सेवा र स्वास्थ्य उपचारमा पहुँचजस्ता आधारभूत कुरामा ठूलो खाडल छ ।

यो अवस्थाले तल्लो सामाजिक हैसियतमा रहेको ठूलो जनसंख्यामा संक्रमणको जोखिम कैयौं गुणाले बढाएको छ । हामीकहाँ पनि पछिल्लो समय संक्रमित हुनेहरूको सामाजिक पृष्ठभूमि हेर्दा त्यस्तै देखिन्छ ।

लकडाउनमा पनि एउटा निश्चित पेसा-वर्गका लागि ‘भर्चुअल’ कार्यालयमार्फत घरैबाट काम गर्न सम्भव छ । अनलाइन आदि माध्यमबाट खानपान लगायतका आवश्यकताहरू सहजै पूर्ति गर्न एउटा सामाजिक तप्का सक्षम छ । हुँदा खानेहरूले यी सुविधाबारे चिताउनेसम्म क्षमता राख्दैनन् । ज्याला-मजदुरी गर्नेहरूका लागि लकडाउनको पहिलो दिनदेखि नै गाँस काटिन सुरु भएको छ । गरिबीको चपेटामा रहेकाहरूलाई यो कहरले झन् सीमान्तकृत बनाउँदै लगिरहेको छ । अनिश्चित दैनिकी र त्रासले जन्माएको विषम भौतिक र मानसिक परिस्थितिलाई परोपकारमुखी ‘राहत’ ले सम्बोधन गर्न सकेको थिएन । तसर्थ पनि उनीहरू गाउँ पुगे ।

त्यहाँ उनीहरूका लागि नातेदारी र सामूहिकताका कवचहरू छन्, जुन बिरानो र व्यक्तिवादी सहरमा उपलब्ध छैनन् । तर, यो वर्गप्रति शासकहरू पटक्कै संवेदनशील नहुनुले राज्य कसको हुन्छ र कसको हुन्न भन्ने छर्लंग भएको छ । अर्कातर्फ, वैदेशिक रोजगारमा रहेको ठूलो समूह संक्रमणको मात्र नभएर रोजगार गुम्ने त्रासमा पिल्सिएको छ । केही रोजगार प्रदायकहरूले उनीहरूलाई घर फर्कन दबाब दिइरहेका छन् । तर मुग्लानमा पसिना बगाएर विप्रेषणको टेकोले अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड थाम्ने यी (अर्ध)नागरिकबारे राज्यको खासै चासो देखिन्न ।

बिस्तारै संक्रमितको संख्या बढे पनि हामीले अन्यत्रजस्तो हजारौंको संक्रमितको जटिल व्यवस्थापनमा भिड्नुपरेको छैन । तर स्वास्थ्य संकटको बाह्य उत्पादका रूपमा टुसाइरहेको सामाजिक अस्थिरता हलक्क बढ्ने सम्भावना प्रबल छ । ऐतिहासिक रूपमा नै नेपाली समाज राजनीतिक स्थिरताको रुमानी खोजमा भट्किरहेको देखिन्छ, जबकि त्यसको मूल जरो त्यही सामाजिक असमानता, विभेद र पछौटेपनमा छ । नेपालमा कोरोनाले हालसम्म कसैको ज्यान नलिएको भए पनि यसले गहन बनाएका सामाजिक असमानता र आसन्न आर्थिक संकटले धेरैलाई मार्ने सम्भावना छ ।

तसर्थ संक्रमण रोकथामका प्रयासहरूलाई अझ व्यावहारिक बनाउनुका साथै असमानताका कुरूप प्रभावहरूलाई सम्बोधन गर्ने अल्पकालीन र दीर्घकालीन उपायबारे बहस र योजनालाई पनि प्राथमिकतामा राख्नु शासक र सरोकारवालाको दूरदृष्टि ठहरिनेछ ।

प्रकाशित : जेष्ठ ४, २०७७ ०८:५८
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?