कति टाढा छ कोभिड-१९ को खोप ?

जनावरमा गरिने अनुसन्धानमा रोग लगाउने जीवाणु वा विषाणुले संक्रमण गराएर समेत खोपले काम गर्ने अथवा नगर्ने परीक्षण गर्न सकिन्छ । यसरी गरिने प्रारम्भिक अनुसन्धानबाट आएको नतिजाका आधारमा खोपलाई मान्छेमा परीक्षण गर्ने कि नगर्ने भनेर निर्क्योल गरिन्छ । अधिकांश खोपको अध्ययन प्रारम्भिक चरणमै टुंगिन्छ भने केही खोप मात्र मान्छेमा

परीक्षण गर्न योग्य हुन्छन् । मान्छेमा खोपको परीक्षण गर्न अनुसन्धानकर्ताले सम्बन्धित देश वा क्षेत्रका नयाँ खोपको अनुसन्धानलाई अनुमति दिने निकायमा आफ्नो प्रस्तावना पेस गर्छन् । प्रस्तावनाको स्वीकृतिपछि खोपलाई मान्छेमा भिन्नभिन्न चरणमा परीक्षण गरिन्छ ।

पहिलो चरणमा २० देखि १०० जना स्वस्थ व्यक्तिमा परीक्षण गरिन्छ । यस चरणमा खोप सुरक्षित छ कि छैन अनि यसले रोगसँग लड्ने प्रतिरोधात्मक शक्ति उत्पादन गर्छ कि गर्दैन भनेर हेरिन्छ । पहिलो चरणमा राम्रो नतिजा देखिए सयौं मान्छेमा दोस्रो चरणको अध्ययन गरिन्छ । यस चरणमा अझै धेरै प्रश्नको उत्तर खोजिन्छ र सम्भव भएसम्म रोगको जोखिममा रहेकाहरूलाई

समेत सहभागी बनाएर अध्ययन गरिन्छ । यस चरणको मुख्य उद्देश्य भनेको खोपको सुरक्षितपन, रोगसँग लड्ने क्षमता, खोपको दुष्प्रभाव, खोपको मात्रा र लगाउने तालिकाका साथै कसरी प्रयोग गर्दा बढी प्रभावकारी हुन्छ भनेर पत्ता लगाउनु हो ।

सन् २००७ मा विश्वप्रसिद्ध ‘न्यु इङ्ल्यान्ड जर्नल अफ मेडिसिन’ मा प्रकाशित ‘हेपटाइटिस ई’ को खोपको नेपालमा भएको अध्ययन यही चरणको थियो । यदि यो अध्ययनमा सकारात्मक नतिजाहरू देखिए भने खोपको अध्ययन तेस्रो चरणमा प्रवेश गर्छ । यस चरणमा हजारौंको संख्यामा खोपको परीक्षण गरिन्छ । यो चरणको मुख्य उद्देश्य भनेको खोप धेरै जनामा लगाउँदा कति सुरक्षित र प्रभावकारी हुन्छ भनेर हेर्ने हो ।

सन् २०१९ मा सोही जर्नलमा प्रकाशित टाइफाइडविरुद्धको खोपको तेस्रो चरणको अनुसन्धान नेपालमै भएको थियो । खोपले तेस्रो चरणको परीक्षणमा समेत सफलता पाएपछि यसको व्यावसायिक उत्पादनका लागि सम्बन्धित निकायबाट अनुमति लिइन्छ र त्यसपछि मात्र खोप बजारमा आउँछ । यदि खोपको थप सम्भावित असर र फाइदा हेर्नुपर्‍यो भने चौथो चरणको अनुसन्धान पनि आवश्यक पर्न सक्छ । उदाहरणका लागि, सन् २०१७ मा ‘ल्यान्सेट इन्फेक्सियस डिजिज जर्नल’ मा प्रकाशित गर्भवती महिलामा नेपालमा गरिएको इन्फ्लुएन्जाको खोपको अध्ययन चौथो चरणको हो । साधारण अवस्थामा यी सबै चरण पूरा गरेर खोप बजारमा ल्याउन १० देखि २० वर्ष लाग्छ ।

अहिले विश्व कोभिड-१९ को महामारीमा फसेको छ । कोभिड-१९ का कारण विश्वभर ३० लाखजति मानिस बिरामी भैसकेका छन् भने २ लाखभन्दा धेरैको मृत्यु भैसकेको छ ।

कोभिड-१९ ले विश्व अर्थतन्त्र र जनजीवन डामाडोल पारेको छ । त्यसैले संसार नै अहिले कोभिड-१९ लगाउने सार्स कोरोना भाइरस-२ विरुद्धको खोपको प्रतीक्षामा छ । भाइरस र खोप निर्माणमा काम गर्ने विश्वभरका वैज्ञानिकहरू दिनरात नभनी कोभिड-१९ को खोप निर्माण तथा अनुसन्धानमा लागिरहेका छन् । कोभिड-१९ को खोप निर्माणमा अमेरिका, युरोप, अस्ट्रेलिया र एसिया महादेशका विभिन्न देशको सक्रिय संलग्नता छ ।

विभिन्न औषधि कम्पनी, विश्वविद्यालय, सार्वजनीक तथा गैरनाफामूलक संस्थाहरूले खोप निर्माणमा लगानी गरिरहेका छन् । ‘नेचर रिभ्युज ड्रग डिस्कभरी जर्नल’ मा केही समयअगाडि प्रकाशित लेखका अनुसार, कोभिड-१९ को विरुद्ध संसारभर अहिलेसम्म ११५ भन्दा बढी खोपको निर्माण तथा अनुसन्धान भैरहेको छ ।

अहिले परीक्षण भैरहेका धेरैजसो खोप प्रयोगशाला वा जनावरमा गरिने प्रारम्भिक अनुसन्धानकै चरणमा छन् । अहिलेसम्म कम्तीमा सात खोप भने मान्छेमा गरिने परीक्षणको चरणमा प्रवेश गरेका छन् । यस्तो सफलता अमेरिका, चीन, बेलायत र जर्मनीका वैज्ञानिकहरूले प्राप्त गरेका हुन् । आगामी दिनमा अरू खोप पनि प्रारम्भिक चरण पार गरेर मान्छेमा गरिने परीक्षणको चरणमा प्रवेश गर्न सक्छन् ।

महामारीको समयमा खोपको परीक्षण केही खुकुलो गराइन्छ ।

उदाहरणका लागि, जनावरमा गरिने परीक्षण र सानो समूहका स्वस्थ मान्छेमा गरिने पहिलो चरणको परीक्षण सँगै गर्न सकिन्छ ।

त्यसरी नै मान्छेमा हुने पहिलो र दोस्रो चरणको परीक्षण पनि सँगै गर्न सम्भव हुन्छ । तर यसो भन्दै गर्दा खोपसँग सम्बन्धित महत्त्वपूर्ण प्रश्नहरूको जवाफ भने अनुसन्धानवाट खोज्नैपर्ने हुन्छ— खोपले काम गर्छ कि गर्दैन ? खोप सुरक्षित छ कि छैन ? यसले मान्छेको स्वास्थ्यमा केही नकारात्मक असर पार्छ कि ? कति मात्रामा दिएको खोपले काम गर्छ ? खोप एकपटक लगाएर पुग्छ कि धेरैपटक दिनुपर्छ ? खोपले सबै उमेर समूहका मान्छेमा काम गर्छ कि गर्दैन ? अन्य शारीरिक अस्वस्थता भएका व्यक्तिलाई यो खोप दिन मिल्छ कि मिल्दैन ? यी प्रश्नको वैज्ञानिक जवाफ पाउन यथेष्ट समय लाग्ने गर्छ ।

यदि मान्छेमा परीक्षणको चरणमा प्रवेश गरेका कोभिड-१९ का खोपहरूको नतिजा राम्रो आउने हो भने र माथिका प्रश्नहरूको उत्तर सकारात्मक आउने हो भने कोभिड-१९ विरुद्धको कुनै न कुनै खोप २०२१ को जनवरीसम्म प्रयोगमा आउन सक्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । महामारीका बेला धेरै ठूलो मात्रामा खोपको उत्पादन गर्नुपर्ने हुँदा विकसित देशहरूले पनि सबैभन्दा पहिले आफ्नो देशभित्रका उच्च जोखिममा रहेका समूहलाई उपलब्ध गराउने र त्यसपछि मात्र अरूलाई खोप लगाउने सम्भावना रहन्छ ।

नेपालको खोप निर्माणमा आफ्नै स्रोत-साधन नभएको अवस्थामा खोपका लागि अरू देशसँग निर्भर रहनुपर्ने बाध्यता छ । त्यसैले अहिलेदेखि नै खोप सहज गराउनका लागि सम्बन्धित राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय संघसंस्थासँग समन्वय सुरु गर्नु उचित हुन सक्छ । साथै भविष्यमा कोभिड-१९ मात्र नभई अन्य रोगको खोप निर्माण तथा अनुसन्धान नेपालमै गर्न सकिने गरी हाम्रा विश्वविद्यालय र अनुसन्धान केन्द्रहरूको क्षमता अभिवृद्धि गर्नुपर्ने देखिन्छ ।

जनस्वास्थ्यविद् न्यौपाने र खोप निर्माण तथा अनुसन्धानविज्ञ ढकाल अमेरिकाको जोन्स हप्किन्स विश्वविद्यालयमा कार्यरत छन् ।