नेपाल कति कोरोना-संवेदनशील ?

सन् २००३ मा फैलिएको सार्स भाइरसबाट सिकेर आपत् धान्ने बलियो संरचना बनाएका ताइवान र सिंगापुर अनि कोरोना संक्रमण दुईचार दिनमै ह्वात्तै बढे पनि महामारी नियन्त्रण गर्न सफल दक्षिण कोरियाले विश्वलाई ठूलो शिक्षा दिएका छन् । चीनले सुरुमा सूचना लुकाएको र लापरबाही गरेको आरोप लागे पनि त्यति धेरै जनसंख्या भएको देशले छोटो समयमा प्रभावकारी नियन्त्रण गर्न सक्नु सराहनीय छ ।

सुरुका दिनमा चीनको महामारी हेरिबसेका धेरै देशमा अहिले आआफ्ना सिमाना बन्द गर्ने होड चलेको छ । यद्यपि यी देशमा यसअगाडि नै कोरोना फैलिसकेको छ । उसो त प्रख्यात समाजशास्त्री जेरी डायमन्डले ‘गन्स, जर्म्स एन्ड स्टिल’ किताबमा ‘इतिहासका विभिन्न कालखण्डमा कुनै सभ्यता फस्टाउनु त कुनै सभ्यता नष्ट हुनुको एउटा कारण भाइरस जस्ता कीटाणुको फैलावट र यसले समाजविशेषलाई पार्ने असर पनि हुन्छ’ भन्नु साँचो हो कि भन्ने देखिएको छ । यद्यपि विगतमा प्लेग जस्ता रोगले लाखौं मान्छे मर्नुपरे पनि एक्काइसौं शताब्दीको प्रविधि, विज्ञान अनि चेतनामा हासिल भएको उल्लेख्य उपलब्धिका कारण अहिले त्यस्तो ठूलो मानवीय क्षति हुने देखिँदैन ।

अर्कातिर विश्व यातायात, पर्यटन र व्यापार आदिले जेलिएका कारण पूर्ण रूपले सिमाना बन्द गर्न सकिने अवस्था पनि छैन । युरोप, उत्तर अमेरिका, अफ्रिका लगायतका महादेशमा कोरोनाको महामारी भर्खर सुरु भएको छ । विभिन्न ‘इपिडेमिओलजिकल मोडेल’ हरूले यी देशको जनसंख्याको ४० देखि ७० प्रतिशतसम्म संक्रमण हुन सक्ने देखाएको छ र भविष्यमा के हुने भन्नेबारे तीनवटा अडकलबाजी गरिएको छ । पहिलो, खोप (भ्याक्सिन) वा प्रभावकारी इलाजको आविष्कार नहुन्जेल यो समस्या विश्वमा रहिरहनेछ । दोस्रो, गर्मी लागेपछि रुघाखोकी र अरू रोग जस्तै यो निष्क्रिय हुँदै जानेछ । तेस्रो, गर्मीमा निष्क्रिय भए पनि अर्को जाडोयाम लाग्दा फेरि फर्किनेछ ।

ठूलो महामारी देखिएको देशमा या त जाँच (स्क्रिनिङ) राम्रो छ या महामारी नै धेरै फैलिएको छ । जस्तो कि, चीन र इटालीपछि तेस्रो नम्बरमा रहेको दक्षिण कोरियाले एकै दिनमा १० हजारजतिको कोरोनाको परीक्षण गरिरहेको छ । सिंगापुरले त हरेक दिन ५० लाख जनसंख्याको शरीरको तापक्रमको निगरानी मात्र गरेको छैन, विमानस्थलदेखि सीमानाकासम्मै कोरोनाको परीक्षण गरिरहेको छ ।

कोरोनाको कहरले विश्वमा कति क्षति पुर्‍याउला भन्ने कुरा भविष्यले बताउला, तर सापेक्षित रूपमा अहिले यसको फैलावट रोक्न सफल भएका देशहरूबाट नेपालले सिक्न जरुरी छ । ताइवानमा अहिलेसम्म ५९ जनामा कोरोना देखिएको र १ जनाको मात्रै मृत्यु भएको छ भने, २०० भन्दा बढीमा संक्रमित देखिएको सिंगापुरमा अहिलेसम्म १ जनाको पनि मृत्यु भएको छैन ।

अर्थतन्त्रमा कोरोनाको असरलाई लिएर अमेरिकादेखि युरोपेली समुदायसम्म, ताइवानदेखि अस्ट्रेलियासम्म, चीनदेखि भारतसम्म, जापानदेखि सिंगापुरसम्मले मौद्रिक र वित्तीय साधनको प्रयोग गरेर विभिन्न खाले नीतिहरूको घोषणा गर्ने होडबाजी चलेको छ ।

चीनमा कोरोना देखिनेबित्तिकै सिंगापुर र ताइवानले आफ्नो आपत्कालीन संरचना (रेस्पोन्ड कमान्ड सेन्टर र मन्त्रीस्तरीय समन्वय समिति) सक्रिय बनाए । ताइवानले त कोरोनाबारे बुझ्न एउटा टिम नै चीन पठायो भने, चीनमा कोरोना फैलिएलगत्तै यात्रामा प्रतिबन्ध लगाउने, चीनबाट आएकालाई ‘क्वारेन्टाइन’ गर्ने र फेस मास्कको निर्यातमा रोक लगाउने काम गर्‍यो । समयमै यात्रामा रोक लगाउनु चानचुने कुरा थिएन, किनभने लाखौं मान्छे हरेक महिना चीन र ताइवानबीच यात्रा गर्छन् । एक महिनामा ५ हजारभन्दा बढी चीन जाने फ्लाइटहरू छन् ।

कोरोनाको रोकथाम र नियन्त्रणका लागि सिंगापुरले केही नीति अपनाएको छ । पहिलो, अफवाह, बजार हल्ला र गलत सूचना प्रवाह गरेर समाजमा आतंक र त्रास फैलाउने काम रोक्न र समग्र समाजको मनोबल उच्च राख्न स्वास्थ्य मन्त्रालयले हरेक दिन दुई चोटि नयाँ केस, सरकारको तयारी र सचेतनाबारे वेबसाइट र टेक्स्ट म्यासेजमार्फत नागरिकलाई सुसूचित गर्ने, अफवाह र सोधिएका प्रश्नको तथ्य र प्रमाणमा आधारित जवाफ दिने गरेको छ । दोस्रो, विश्वको र आफ्नो देशभित्रको अवस्था अनि सरकारले लिएको नीतिको प्रभावकारिता र गर्नुपर्ने नयाँ कामबारे छलफल गर्न हरेक दुई दिनमा मन्त्रीस्तरीय बैठक राखेर छलफल गर्ने गरेको छ ।

तेस्रो, समुदायको निगरानी (कम्युनिटी सर्भिलेन्स) बढाउने, ताकि निमोनियादेखि रुघाखोकीसम्म र ३८ डिग्रीमाथिको शरीरको तापक्रम भएका सबैको कोरोनाको परीक्षण गर्न सकियोस् । यसका लागि सबै सरकारी र निजी अस्पतालमा कोरोनाको परीक्षण हुने प्रबन्ध मिलाउने । ठूलो समूहमा हुने भेटघाट तथा स्कुलका खेलकुददेखि अन्य कार्यक्रमसम्म रोक्ने, हरेक कार्यालयका कर्मचारीलाई आलोपालो घरबाटै काम गर्न लगाउने, भीड घटाउन कार्यालय समयभन्दा बाहिर यात्रा प्रोत्साहन गर्ने र हरेक रेल स्टेसन, कार्यालय र रेस्टुरेन्टमा ‘ह्यान्ड स्यानिटाइजर’ व्यवस्थाका अलावा हरेक व्यक्तिको तापक्रम मापन गर्ने ।

चौथो, समुदायमा कोरोना फैलिन रोक्न संक्रमितलाई ‘आइसोलेसन वार्ड’ मा राखेर उपचार गर्ने र उक्त बिरामीको सम्पर्कमा आएकाहरू पत्ता लगाई परीक्षण गरेर निगरानीमा राख्ने । पाँचौं, आफ्नो सीमामा कडाइका साथ रोकथाम लागू गर्ने । जस्तो कि, कोरोना धेरै देखिएका देशका नागरिकलाई सिंगापुर आउन प्रतिबन्ध लगाइएको छ भने, आफ्ना नागरिक यी देशबाट फर्केपछि अनिवार्य रूपले चौध दिन क्वारेन्टाइनमा बस्नुपर्ने नियम लागू गरिएको छ । विमानबाट ओर्लिनेबित्तिकै शरीरको तापक्रम मात्र जाँच्ने नभएर शंका लागेकालाई विमानस्थलमै कोरोनाको चेक गरेर दुईतीन घण्टामै परिणाम बताउने र कोरोना भए एम्बुलेन्समा राखेर सीधै ‘आइसोलेसन वार्ड’ मा पुर्‍याई उपचार गर्ने गरिन्छ ।

सरुवा रोग सम्बन्धी सिंगापुरको कानुनले विदेशी र स्वदेशीलाई सरुवा रोगको निःशुल्क उपचार गराउने गर्छ । तर ढाँटेर अर्को देशबाट उपचारका लागि आउनेलाई उपचारको पैसा तिराउने र जरिवाना पनि गर्ने गर्छ । कोरोनाका कारण सबैभन्दा खराब अवस्था आए अस्पतालमा कति ‘आइसोलेसन बेड’ चाहिने, बेडले धान्न नसके युवा र तन्नेरीलाई घरमै बसाएर उपचार गर्ने अनि बूढो उमेरका, साना केटाकेटी अनि पहिलेदेखि नै स्वास्थ्य समस्या भएकालाई अस्पतालमा प्राथमिकता दिने दूरदृष्टि सिंगापुरले राखेको छ ।

कोरोना रोकथाम र उपचार सम्बन्धी नेपालको संरचना हेर्दा नीतिगत निर्णयहरू ढिला आएको, सक्नेजति समन्वय गर्न नसकिएको, जनतामा कोरोना सम्बन्धी अफवाह फैलिएको र विश्वभरि बढ्दै गएको समस्याको परिवेशमा विभिन्न परिदृश्यमा के गर्ने भन्ने तयारीको कमी छ । सार्कका सरकार प्रमुख स्तरीय भिडियो कन्फरेन्समा प्रधानमन्त्री ओलीले नेपालमा कोरोना छैन भनेर आश्वस्त पार्न खोजेको देखिन्छ । पशुपतिनाथको कृपाले नेपालमा अरू देशमा जस्तै कोरोना नदेखिएको भए पनि ‘स्क्रिनिङ’ निकै कम भएकाले नदेखिएको हुन सक्छ अनि आगामी दिनमा विदेशबाट फर्किनेहरूबाट संक्रमण बढ्न सक्छ ।

नेपाल फर्केकाहरूको विमानस्थलमा परीक्षण व्यवस्था वा अस्पतालमा परीक्षण हुन्जेल ‘आइसोलेसन’ को नीति छैन । स्मरणीय छ, धेरै युवायुवतीमा कोरोनाका लक्षण प्रत्यक्ष देखिँदैनन् । नेपाल फर्किंदा आफ्नै घरमा ‘आइसोलेसन’ मा रहन भनिए पनि हामीकहाँ प्रायः संयुक्त परिवारको चलन भएकाले घरभित्रै संक्रमण फैलिने अवस्था आउनेछ । एकअर्कामा कति दूरीमा रहनेबारे समाजलाई सुसूचित गराउन जरुरी छ । प्रधानमन्त्रीकै नाममा विभिन्न विज्ञसहितको राष्ट्रिय समिति बनाएर हरेक दुईतीन दिनमा कोरोनाको अवस्था र तयारीबारे जनतालाई सुसूचित गर्न सकिए समाजमा व्याप्त भयको वातावरणलाई सम्बोधन गर्न सकिने र अरू देशमा जस्तै सरकार प्रमुखले नै सम्बोधन गर्दा सरकारप्रतिको विश्वास बढ्नेछ ।

अरू देशले बूढो पुस्ताका नागरिकलाई कोरोनाको संक्रमणबाट जोगाउन मस्जिद, चर्च र मन्दिर जान रोक लगाएका छन् । नेपालका मन्दिरमा पनि भीडभाड घटाउन अत्यन्त जरुरी छ । अस्पताल, विमानस्थल, यातायात सेवा, सरसफाइ आदि क्षेत्रमा काम गर्नेहरूमा बढी संक्रमणको खतरा हुने भएकाले सतर्कता बढाउन जरुरी छ । ‘आइसोलेसन वार्ड’ बाट संक्रमण डाक्टर, नर्स र अरू बिरामीमा सर्न नदिन धेरै सतर्कता चाहिन्छ । नेपालमा भेन्टिलेटरसहित धेरै मेडिकल उपकरणको अभाव छ । एकै चोटि धेरै जनालाई आईसीयुमा राख्नुपर्ने अवस्था आए नेपालको संरचनाले धान्नै नसकिने देखिन्छ ।

अहिले नेपालको ध्यान कोरोना रोकथाममा छ । कोरोनाको कहर कम भएपछि कसरी नेपालको अर्थतन्त्र माथि उठाउने भन्नेबारेको बहस त्यति सुनिँदैन । धेरै अर्थशास्त्रीका अनुसार, नेपालको अर्थतन्त्रमा कोरोनाको असर यसअघिको नाकाबन्दी वा भूकम्पले पारेभन्दा ठूलो हुन सक्छ । अर्थतन्त्रमा कोरोनाको असरलाई लिएर अमेरिकादेखि युरोपेली समुदायसम्म, ताइवानदेखि अस्ट्रेलियासम्म, चीनदेखि भारतसम्म, जापानदेखि सिंगापुरसम्मले मौद्रिक र वित्तीय साधनको प्रयोग गरेर विभिन्न खाले नीतिहरूको घोषणा गर्ने होडबाजी चलेको छ । ब्याजदर कम गर्नेदेखि कर छुट दिनेसम्म, प्रत्यक्ष असर परेका क्षेत्रलाई सहुलियत दिनेदेखि आम्दानी गुमाएका कामदारलाई राहत दिनेसम्मका प्याकेज ल्याएर आफ्नो अर्थतन्त्रलाई कोरोनाको कहरबाट उकास्ने तयारीमा छन् ती देश । हाम्रो अर्थतन्त्र धेरै हिसाबले भारत–निर्भर भएकाले विश्वको अर्थतन्त्रका कारण नेपालमा आउने झट्कालाई भारतको अर्थतन्त्रले ‘कुसन’ (प्रतिरक्षा प्रणाली) का रूपमा काम गर्ने गर्छ भनिन्छ, तर यस पालि चौतर्फी असर पर्ने देखिन्छ ।

होटल, रेस्टुरेन्ट, यातायात, पर्यटनमा त प्रत्यक्ष असर पर्ने नै भयो । यो अवस्था महसुस गर्नुपरे बन्द हुँदै गएको हवाई सेवा र १५ प्रतिशत पनि ‘अकुप्यान्सी’ नभएका होटललाई हेरे हुन्छ । तर, चीन र भारत दुवैतिरको आयात र निर्यातमा कमी आए राजस्व संकलनका अलावा देशको उत्पादन घट्ने नै भयो । डलरको भाउ बढेर यसै पनि नेपालको निर्यातमा असर परेको छ । विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा आउने कमी वा विश्वबजारमा आएको मन्दीले खाद्य पदार्थ लगायतका अत्यावश्यक वस्तुको अभाव हुने परिस्थिति पनि आउन सक्छ ।

आर्थिक मन्दीका कारण उद्योगी र व्यापारीहरूले बैंकको कर्जा तिर्न नसक्ने अवस्था आए वित्तीय क्षेत्रमा संकट आउन सक्छ । वैदेशिक रोजगारीमा रोकावट, नेपालमा रेमिटान्स आउने देशहरूको अर्थतन्त्रमा आएको मन्दी, भ्रमणमा लागेको रोक र विदेशमा बस्ने नेपालीले संकटका बेला आफ्नो सामाजिक सुरक्षाका लागि पैसा जम्मा गर्दा रेमिटान्स घट्न सक्ने देखिन्छ । सेवा क्षेत्र र रेमिटान्सले धेरै मात्रामा धानेको नेपालको अर्थतन्त्रमा सेवा क्षेत्रको उत्पादन आगामी चारपाँच महिनामा घट्दै जाँदा वा रेमिटान्सको मात्रामा २० प्रतिशत कमी आउँदा आर्थिक र वित्तीय स्थायित्व खलबलिनेछ भने, विश्व मन्दीले नेपालको आर्थिक वृद्धि फेरि ३–४ प्रतिशतमा झरे हाम्रो विकास र समृद्धि धेरै पछाडि धकेलिनेछ ।

समग्रमा के भने, अर्थ मन्त्रालय, राष्ट्र बैंक र राष्ट्रिय योजना आयोगले विभिन्न ‘सिनारियो’ को विस्तृत अध्ययन गरेर अहिलेदेखि नै कोरोनाबाट अर्थतन्त्रमा पर्ने असरलाई न्यूनीकरण गर्न कस्तो खालको राहत प्याकेज ल्याउने भन्नेबारे सोच्न आवश्यक छ ।

नोट : उपर्युक्त विचारसँग लेखकसम्बद्ध संस्थाको कुनै सम्बन्ध छैन ।