वैचारिक दुर्भिक्षको सादा टिपोट

स्थूल परिवर्तनको कथा बताउन त्यति असहज नहोला, तर व्यवहारको सूक्ष्मतामा अभिव्यक्त असंगत परिवर्तनलाई अभिव्यक्त गर्न कविता नै आवश्यक हुन सक्छ । उत्थान र पतनका एकरेखीय वर्णनले निर्मित आख्यानमा चलायमान चरित्रका सूक्ष्म र स्थूल दुवै आयाम खिच्न सजिलो हुँदैन ।

उदाहरणका लागि, माओत्से तुङको ‘अन कन्ट्राडिक्सन’ बाट दीक्षित, हिंसात्मक संघर्षको नेतृत्व गरिसकेको कम्युनिस्ट नेताको उत्तरआधुनिक भन्न मिल्ने आध्यात्मिक गुरुसँगको वैचारिक निकटता कसरी अभिव्यक्त गर्ने ? सैद्धान्तिक स्खलनको कथ्य अपूरो हुन सक्छ । षड्यन्त्र सिद्धान्तका पुराना अस्त्रले रचिएको कलाविहीन निबन्ध असमर्थ प्रमाणित भइसकेको छ । नाटकमा नवीन प्रयोग आवश्यक पर्न सक्छ । छोटो समयमै ज्यादा प्रयोग गरेर ‘क्लिसे’ हुने तरखरमा भएको ‘दलाल पुँजीवाद’ को सैद्धान्तिक आवरणमा सज्जित एन्टी–हिरो चरित्र मात्रले पनि सांगोपांग चित्र उतार्न नसक्ला । वैचारिक दुर्भिक्षको नीतिकथाले त्यो चरित्र स्वयंलाई अन्याय गर्ला । चरित्रका सबै आयाम समेटिएको नेपाली राजनीतिक ‘महाभारत’ रच्ने हिम्मत गर्ने असल कलाकार कसो नआउलान् ? अखबारी स्तम्भका असंख्य सीमिततामा त्यस्तो जोखिमपूर्ण प्रयत्न नगर्नु पाठक, लेखक र प्रकाशक सबैका लागि श्रेयष्कर हुन्छ । त्यसैले अहिलेलाई केवल एक सादा टिपोट ।

सद्गुरु भनिने भारतीय योगी जग्गी वासुदेवबारे केही अनुच्छेद नलेखी यो टिपोट पूर्ण हुँदैन । दुई दशकदेखि भारत र अमेरिकामा योगीका रूपमा प्रख्यात जग्गीको ईशा फाउन्डेसन नामको उत्तिकै चर्चित संस्था छ । अन्य भारतीय ‘बाबा’ हरू जस्तै जग्गी पनि बोलक्कड छन् । लामो सेतो दाह्रीसहितको सौम्य व्यक्तित्व प्रदर्शन गरेर मुसुमुसु हाँस्दै बोल्दा अघिल्तिरका मान्छेको ध्यान र धैर्य खिच्न सक्छन् उनी । अक्सर अंग्रेजी भाषाका उनका भिडियो प्रवचन र अन्तर्वार्ताहरू युट्युब जस्ता सामाजिक सञ्जालमा धेरैले हेर्छन् । अरू योगीले झैँ उनले पनि योगका केही पुराना विधि अपनाएका छन् । सेल्फ हेल्प गुरुका रूपमा मध्यमवर्गीय जीवन सहज, शान्त र समृद्ध बनाउने केही यथानाम सूत्रहरू मथेर धाराप्रवाह प्रवचन दिन्छन् । कर्पोरेट कम्पनीका कामदारलाई उपयोगी सूत्रबद्ध योग एवं सकारात्मक सोच मार्का तालिम उनको मुख्य विधा हो । त्यसो त योगीका रूपमा चर्चामा आउनुअघि जग्गी आफै सानोतिनो व्यापारी थिए ।

जग्गी अचेल नदी बचाउ अभियानमा लागेका छन् । उनको संस्था ईशा फाउन्डेसनमार्फत काभेरीजस्ता सुकेका नदीको पुनर्जीवनका लागि नागरिक अभियान सञ्चालन भइरहेको छ । नदी बचाउ अभियान पनि योग–तालिम जस्तै सूत्रबद्ध छ । नदी किनारमा वृक्षरोपण गर्ने, खोलाको फोहोर हटाउने, पानीको बहावका लागि नदी खनेर गहिरो बनाउने जस्ता सूत्रको प्रयोगबाट मृतप्रायः नदीलाई जीवन्त बनाउने उद्घोष गरेका छन् । भारतीय सरकारले उपयुक्त ठानेको विभिन्न नदी जोड्ने अर्थात् ‘रिभर इन्टरलिङ्किङ’ परियोजनाको कुनै समय आलोचना गरेका जग्गीले आफ्नो अभियानमा त्यसैलाई सकारेका छन् । एकातिर त्यस्तो उपाय अपनाउनु महँगो पर्छ र घातक हुन सक्छ भन्ने र अर्कातिर सोही उपाय अवलम्बन गर्न लगाउने उनको दोहोरो चरित्रबारे धेरै सामग्री प्रकाशित छन् ।

नदीको मृत्यु हुनुका पछिल्तिर केही कारण मुख्य छन् । ‘द भ्यानिसिङ : इन्डियाज वाइल्डलाइफ क्राइसिस’ शीर्षक पुस्तककी लेखक प्रेरणा सिंह बिन्द्राका अनुसार एकपछि अर्को ठूलो बाँध बाँधिनु, नदीको प्रयोगमार्फत गरिने पारवहनका लागि नेसनल वाटरवेज एक्ट–२०१६ जस्ता कानुन लागू गरिनु, बेपर्बाह जंगल फँडानी हुनु र विभिन्न नदी जोड्ने ‘रिभर लिङ्किङ’ परियोजना सञ्चालन गरिनुले नदीहरू मृतप्रायः बनेका हुन् । जग्गीको नदी बचाउ अभियानमा यी कुनै विषय उठान गरिएका छैनन् । मुख्य कारणहरूको निवारण गर्ने मनसुबासम्म राखिएको छैन । बरु जग्गीको नदी बचाउ अभियान यसअघि चर्चा कमाएर असफल सिद्ध भएको अर्का ‘बाबा’ रविशंकरको ‘यमुना एक्सन प्लान’ को केही विस्तारित रूप मात्रै हो । रविशंकरको संस्था आर्ट अफ लिभिङले सञ्चालन गरेको परियोजनालाई सरकार मात्र नभई संयुक्त राष्ट्रसंघ लगायत ठूला गैरसरकारी संस्थाले समेत सघाएका थिए ।

आर्ट अफ लिभिङ र ईशा फाउन्डेसन जस्ता संस्थाले ल्याएका कार्यक्रम विषयवस्तुका दृष्टिले खोक्रा तर प्रियतावादी हुन्छन् भन्ने विज्ञहरूको ठहर छ । गत वर्षको अगस्ट महिनामा दिल्ली विश्वविद्यालयकी समाजशास्त्री श्रीरूपा भट्टाचार्यले इकोनोमिक एन्ड पोलिटिकल विक्लीका लागि यसै विषयमा एउटा खोजमूलक लेख लेखेकी छन् । ‘ग्राउन्डवाटर, गुरुज एन्ड गभर्मेन्टालिटी : सेवा इन द नियोलिबरल डेभलपमेन्ट रेजिम इन इन्डिया’ शीर्षक सो लेखमा समाजसेवाको आवरणमा भारतीय बाबाहरूले नवउदारवादी विकासका घातक नीति एवं परियोजनालाई कसरी टेवा पुर्‍याएका छन् भनेर प्राज्ञिक विश्लेषण गरिएको छ ।

अध्येता प्रेरणाले औँल्याएका नदी–बरबादीका मुख्य कारणलाई बढी जटिल बनाउन रविशंकर एवं जग्गीका अभियानले खेलेका भूमिकाबारे थप अध्ययन भइरहेका छन् । साथै जग्गी लगायतले प्रचलित तुल्याएका उपायहरू वैज्ञानिक रूपमा समस्याग्रस्त भएको भन्दै सो विषयमा लामो समयदेखि काम गर्दै आएका संस्था एवं व्यक्तिले बौद्धिक हस्तक्षेप गर्ने कोसिस पनि गरेका छन् । जग्गीले आह्वान गरेको ‘काभेरी कलिङ’ अभियानलाई सघाउन हलिउडका कलाकार लियानार्डो डी क्याप्रियोले सार्वजनिक ऐक्यबद्धता जाहेर गरेपछि केही संस्था र व्यक्तिले उनलाई पत्र लेखेर ऐक्यबद्धता फिर्ता लिइदिन अनुरोध गरेका थिए ।

‘क्लाइमेट एक्टिभिस्ट’ का रूपमा समेत परिचित ख्यातिप्राप्त कलाकारले गरेको समर्थन प्रत्युत्पादक हुन सक्ने भनेर सो पत्र लेखिएको थियो । जग्गीले काभेरी किनारमा २४२ करोड बिरुवा रोप्ने अभियान सञ्चालन गरेका थिए । अभियन्ताहरूको पत्रमा ‘ईशा फाउन्डेसनको अत्यन्त एकांगी र स्थानीय पर्यावरणीय यथार्थलाई आत्मसात् नगरी चलाइएको अभियानले काभेरी र यसका सन्तानको अहित गर्ने’ बताइएको थियो । भारतीय जनताले धेरैपहिले त्याज्य मानेको ‘मोनोकल्चरिस्ट’ उपाय अपनाएर समस्या थप्न खोजेकामा अभियन्ताहरूले चिन्ता व्यक्त गरेका थिए । सो पत्र लेख्नेमा सम्बन्धित क्षेत्रमा काम गरेका २३ व्यक्तित्व एवं ९५ सम्बन्धित संस्था थिए ।

जग्गीको नदी बचाउ अभियानमा नरेन्द्र मोदीको केन्द्र सरकारका साथै योगी आदित्यनाथको प्रान्तीय सरकार दुवैको आशीर्वाद छ । आशाराम जस्ता केही चर्चित बाबाका हर्कत बाहिरिएसँगै भयभीत बाबाहरूले भारतीय सत्ताको ‘मोलाहिजा’ सुरु गरेको सिलसिलासँग जोडेर जग्गीको मोदी–मोहलाई बुझ्नुपर्ने तथ्यपरक विश्लेषण प्रकाशित छन् । भारत सरकारले लागू गरेको नागरिक संशोधन ऐन (सीएए) संविधानको मर्मविपरीत भएकामा विद्यार्थी, युवा, प्राज्ञिक समुदायले आन्दोलन गरिरहेका बेला जग्गी वासुदेवले सीएएको बचाउ गरेका छन् । त्यति मात्र होइन, सीएएको विरोधमा उत्रेका सबै नागरिकलाई अतिवादी भड्कावमा फसेको आरोपसमेत लगाएका छन् । आफूले ऐन पूरै नपढेको र नबुझेको स्वीकार गरेरै उनले सीएएको बिनासर्त समर्थन गरेकामा कसैले आश्चर्य मानेन । कारण, उनी मोदीका वफादार आध्यात्मिक सिपाही भएको सबैले बुझेका थिए ।

जग्गी वासुदेवबारे यी तथ्य उल्लेख गरिसकेपछि नेपालका मार्क्सवादी तथा माओवादी नेताद्वय पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ एवं नारायणकाजी श्रेष्ठ ‘प्रकाश’ का हालसालैका महत्त्वपूर्ण अभिव्यक्तिहरू साभार गर्नु सान्दर्भिक हुन्छ । २०१९ अगस्ट १३ का दिन कमरेड प्रकाशले आफ्नो आधिकारिक ट्वीटर ह्यान्डलमा अंग्रेजीमा लेखे, ‘नेपाल संसारको सबैभन्दा अनुपम र अद्भुत मुलुक भएको सद्गुरुले मलाई बताउनुभयो । नेपालको अनुपम चरित्र संवर्द्धन गर्दै विकासको नमुना तयार पार्ने उपयुक्त बेला भएको उल्लेख गर्नुभयो । विकास भनेको सम्पूर्ण विगतको भक्षण होइन, उहाँले थप्नुभयो ।’ केही दिनपहिले सम्पन्न कान्तिपुर कन्क्लेभको एक चर्चित सत्रमा कुन पुस्तक पढ्दै हुनुहुन्छ भन्ने प्रश्नको जवाफ दिँदै कमरेड प्रचण्डले भने, ‘म आजकल सद्गुरुका प्रवचनहरू सुन्ने गर्छु ।’ उनले यति भनेपछि सभामा ठूलो हाँसो गुन्जियो । हाँसोलाई सम्बोधन गर्दै उनले थपे, ‘भ्रममा नपर्नुहोला, सद्गुरुजत्तिको भौतिकवादी कोही छैन ।’ प्रचण्ड र प्रकाशहरू अचेल नगरको विकासका लागि महायज्ञको आयोजना गर्छन्, विकास र समृद्धिको मोडल खोज्न जग्गी वासुदेवका प्रवचन सुन्छन् ।

क्षणक्षणमा अनेक रूप देखाइरहेका कमरेडहरूको गुरु–सत्संगको भने एउटा खास शृंखला छ । धर्मनिरपेक्ष राज्यका पक्षधरविरुद्ध सार्वजनिक धर्मयुद्धको घोषणा गर्ने कमल नयनाचार्यदेखि बालगुरु भनिने आदित्यमणिसम्म, चितवन पुगेर ‘बेनकाव’ भएका महाराज स्वामी बालयोगेश्वरदेखि जग्गी वासुदेवसम्म । यी सबैसँग कमरेडहरू संवाद र संगतमा छन् । के कारणले ? पर्गेल्नुपर्ने प्रश्न धेरै छन् । जस्तो— हिजो पढेका मार्क्सवादका ऋचाले शीतल बनाउन नसकेको हृदयको छटपटी कति र मस्तिष्कमा आरोपित बजारुमोह कति ? माओ र मार्क्सका ठेलीमा समृद्धिको मार्ग फेला नपर्दाको छटपटी कति र वृद्धत्व निःसृत असंगत सोच कति ? भ्रम कति र ढोङ कति ? धर्म कति र राष्ट्रवाद कति ? ‘मेटामोर्फोसिस’ को काफ्कामय कथ्यले यी सबै प्रश्नको सम्यक् उत्तर दिन सक्दैन । नेपाली राजनीतिको पछिल्लो पटाक्षेप बुझ्न र त्यसलाई कलात्मक अभिव्यक्ति दिन विलक्षण प्रतिभा चाहिन्छ ।