कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२३.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १३४

स्कुलमा खेर जाँदै विद्यार्थीको समय

मिलन पाण्डे

सन् १९६० मा अमेरिकाको शिक्षाबारे अध्ययन गर्न जेम्स स्यामुयल कोलम्यानको नेतृत्वमा विज्ञहरूको आयोग बन्यो । आयोगले ६ लाख ५० हजार विद्यार्थीको अध्ययन गरेर ६ वर्षपछि ७०० पानाको रिपोर्ट निकाल्यो । उक्त रिपोर्टले केही महत्त्वपूर्ण निष्कर्ष प्रस्तुत गर्‍यो, जसमध्ये एउटा थियो— स्कुलले विद्यार्थीको सफलतामा खासै प्रभाव पार्दैन । यो निष्कर्षले सबैलाई अनौठो आश्चर्यमा पार्‍यो ।

स्कुलमा खेर जाँदै विद्यार्थीको समय

प्रभावै पर्दैन भने स्कुल किन जाने ? यो विषय लामो समयसम्म बहसमा रह्यो । यहीबीच त्यहाँको शिक्षा क्षेत्र उक्त निष्कर्ष बमोजिम सुधार गर्दै अघि बढिरह्यो ।


अहिलेका हाम्रा विद्यालयहरूबारे यस्तै अध्ययन भए नतिजा कस्तो आउँथ्यो होला ? मसँग अनुसन्धानको रिपोर्ट त छैन, तर यत्ति भन्न सक्छु— अमेरिकाको भन्दा फरक आउँदैनथ्यो । आज तपाईं–हामीले जुन सीपले जीवन बाँचिरहेका छौँ, तीमध्ये कति स्कुलमा सिकेका थियौँ ? आजको तपाईंको सफलतामा आधिकारिक शिक्षाको हात कति छ ? मेरो अनुभवमा— निकै कम ।


असफल स्कुल

स्कुलहरू किन खोलिए होला ? उत्तर सरल छ, ज्ञानका लागि । कुनै जमानामा स्कुल ज्ञान लिनकै लागि गइन्थ्यो । शिक्षकसँग मात्र ज्ञान हुन्थ्यो । तर, समय बदलिएको छ । अहिले सबै कुरा गुगल अनि पुस्तकमै छ । अब ज्ञान अनि तथ्यलाई प्रविधिले कुनै पनि बेला कुनै पनि स्वरूपमा उपलब्ध गराउन सक्छ । तसर्थ अब स्कुलले तथ्य र सूचना मात्र होइन, विद्यार्थीमा सिर्जनशीलता, आलोचनात्मक चेत र जीवनोपयोगी सीप भर्न सक्नुपर्छ ।


परीक्षामा एउटा प्रश्न आयो, ‘तिमीलाई मन पर्ने तीन वटा फलफूलको नाम लेख ।’ विद्यार्थीले लेख्यो, ‘मलाई कुनै पनि फलफूल मन पर्दैन ।’ यो उत्तर ठीक कि बेठीक ? शिक्षकले पहिलो पिरियडमा दुई कक्षाकी छात्रालाई सोध्नुभयो, ‘अहिले दिन हो कि रात ?’ विद्यार्थीले रात भनिन् । शिक्षकले गाला चड्काइदिनुभयो । विद्यार्थीले रुँदै ‘अघि भर्खर बाबासँग अमेरिकामा कुरा गरेको, उहाँ सुत्न लाग्नुभा’ थियो’ भन्दा को सही ? शिक्षक कि विद्यार्थी ? शिक्षा किताबमा लेखिएको वा हामीलाई थाहा भएको तथ्य मात्र होइन । यो त बुझाइको मन्थन हो । ‘सोच्ने तरिका’ अनि ‘बुझ्ने तरिका’ को विकास हो ।


स्कुलले के दिन सक्नुपर्छ ?

शिक्षाविद् सर केन रोबिन्सनले भनेझैँ, प्रविधिको विकास हुने तर शिक्षा जस्ताको तस्तै रहने हो भने, मध्य २१ औँ शताब्दीसम्म स्कुलको अस्तित्व सकिनेछ । स्कुलले विद्यार्थीका निम्ति ‘अर्गानिक’ सिकाइको भोक जगाउने वातावरण बनाउन बनाउन जरुरी छ, जसका लागि यी तीन काम गर्नुपर्छ ।


१. सिर्जनशील सोच निर्माण : ‘रामले ७४ वटा बयर स्कुलमा ल्याएर ७ साथीहरूलाई बाँड्यो । एक जनाको भागमा कति पर्‍यो ?’ यो चार कक्षाको किताबको प्रश्न हो । केही विद्यार्थीले गणित बुझ्दैनन्, किनकि ती प्रश्नले जीवनलाई छुँदैनन् । यो प्रतिनिधि प्रश्नमा त्यो उमेरका अधिकांश विद्यार्थीले बयर भन्ने फल देखेकै हुँदैनन् । केही विद्यार्थीले ‘७४ वटा बयर घरबाट कसरी ल्याउने’ भनी सोच्दा हुन् । केहीले ‘बयर सबै साथीलाई मनपर्छ कि नाइँ’ भन्दा हुन् । केहीले ‘जम्मा सात साथी भएको कक्षा कस्तो होला’ भन्ठान्दा हुन् । प्रश्नहरूले जति वास्तविक जीवनलाई छुन सक्छन्, त्यति बुझाइ अनि ज्ञान गहिरो बन्दै जान्छ ।


हामी प्रायः प्रश्न ‘के’ मा सोध्ने गर्छौं, ‘वायु प्रदूषण के हो ?’ जसको उत्तर रटेर पनि दिन सकिन्छ । ‘किन’ ले विषयवस्तुसँग जोड्छ, ‘वायु प्रदूषण किन हुँदै छ ?’ । ‘कसरी’ ले भने सोच्ने क्षमताको विकास गर्छ । ‘वायु प्रदूषणलाई कसरी रोकेर भविष्यको पुस्तालाई बचाउन सकिन्छ ?’ भन्ने खालका प्रश्नमा हामीले विद्यार्थीभित्रको आइडिया, पृथक्ता अनि सिर्जनशीलता पहिल्याउन सक्छौँ । समाधान खोज्न सक्छौँ । यस्ता प्रश्न सही वा गलत भने हुँदैनन्, छलफलका लागि हुन्छन् । यस्ता प्रश्नले सोचको विकास प्रक्रियालाई निर्माण गर्छन् ।


२. जीवनोपयोगी सीप : हामी कक्षामा दिनमा सात वा आठ विषय पढ्छौँ । के हाम्रो कक्षा पिरियड यस्तो हुन सम्भव छ— इङ्लिस, सञ्चार सीप, विज्ञान, खेलकुद, सामाजिक शिक्षा, ध्यान अनि तनाव व्यवस्थापन ... ? जीवनोपयोगी सीपले किन प्राथमिकता पाउँदैन ? यी सब सीप विद्यार्थीले पढ्दापढ्दै ‘बाई प्रडक्ट’ का रूपमा सिक्छन् भन्ने तर्क आउला । यही सीप जीवनमा चाहिन्छ भने सीधै किन नसिकाउने ?


आजको विद्यार्थीलाई धेरै कुरा थाहा हुन्छ, तर प्रस्तुत गर्न आउँदैन । कुनै स्नातकलाई एउटा निवेदन लेख्न वा आफ्नो बायोडाटासम्म बनाउन आउँदैन भने त्यो शिक्षा कसरी जीवनोपयोगी भयो ? हाम्रो शिक्षाले ‘प्रिजेन्टेसन’ वा ‘आर्टिकुलेसन’ को सीप सिकाउन जरुरी छ । आजको युगमा प्रभावकारी हुन जीवन व्यवस्थापनदेखि समय व्यवस्थापनसम्म जान्न जरुरी छ । आफूलाई कसरी प्रस्तुत गर्ने अनि कस्तो व्यक्तित्व विकास गर्ने भन्नेले धेरै महत्त्व राख्छ । ‘टिम वर्क’ देखि यो उमेरमा उठ्ने यौन सम्बन्धी कौतूहलसम्मलाई सही तरिकाले व्यवस्थापन गर्न स्कुलले नै सिकाउनुपर्छ ।


३. एक्सन र स्वमूल्यांकन : प्रख्यात अमेरिकी सैन्य अधिकारी विलियम मकरेभनको एउटा भाषणको अंश निकै अर्थपूर्ण छ, ‘यदि तिमी संसार बदल्न चाहन्छौ भने, बिहान उठेर आफ्नो ओछ्यान मिलाऊ ।’ बिहान उठेर सिरक मिलाउँदा दिनको पहिलो काम सकिन्छ, अनि त्यसले तपाईंलाई ऊर्जा दिन्छ । यसले ससानो काम गर्नुपर्छ भन्ने पनि सम्झाइदिन्छ । म सक्छु भन्ने आत्मविश्वास भर्छ । शिक्षाले हामीलाई ‘एक्सन’ मा जान सिकाएको छैन । योजना बनाउँछौँ, तर व्यवहारमा उतार्न हामीलाई सिकाइएको छैन । किताब लेख्नु छ, तर ६ महिना दिनको पाँच–पाँच पृष्ठ लेख्छु भनेर क्यालेन्डर बनाई कार्यान्वयन गर्न हामीलाई आउँदैन ।


लक्ष्यलाई ‘स्टेप–स्टेप’ बनाएर सफलतातिर उक्लिनु सजिलो काम होइन । स्कुलले यस्तै कुराको अभ्यास गराउनुपर्छ । शिक्षाले स्वमूल्यांकन गर्दै र आलोचकको धारणा सुन्दै अघि बढ्न सक्ने क्षमता बनाइदिन जरुरी छ । हाम्रा विद्यार्थीहरूको योजना नै हुँदैन, भए पनि सीधा–सीधा हुन्छ । जीवन योजना बुने अनुरूप हुँदैन । बाटो पनि सीधा हुँदैन । शिक्षाले यी कुरा सिकाउन सकेको छैन ।


हाम्रो शिक्षाले आत्म जागरुकतालाई समेत समेटेको छैन । आफू के हुँ, केमा राम्रो छु, के गर्न सक्छु भन्ने पत्ता लगाउने क्षमता रोप्न सकेको छैन । जीवनमा एउटा कुरा पाउन अर्को छाड्नुपर्छ । के छाड्ने, के नछाड्ने, कसरी प्राथमिकता तय गर्ने भन्नेसमेत शिक्षाले सिकाउन सकेको छैन । अहिले जताततै सूचना अनि ज्ञान छ । अब हामीले विद्यार्थीलाई सही सूचना कहाँ कसरी खोज्ने भनेरसमेत सिकाउन जरुरी छ ।


निष्कर्ष

हालको शिक्षा प्रणालीबारे शिक्षाविद् टम हाइर्कको व्याख्या छ— ‘२१ औँ शताब्दीका विद्यार्थीलाई २० औँ शताब्दीका शिक्षक, १९ औँ शताब्दीको पाठ्यक्रम र १८ औँ शताब्दीको विधिले पढाइँदै छ ।’ हाम्रो पाठ्यक्रम, पठनपाठन अनि परीक्षण विधिमा आमूल परिवर्तन गर्न जरुरी छ । तर, अहिले हाम्रो देशको शिक्षालाई नेतृत्व गर्नेहरूमा अधिकांश सम्बद्ध ज्ञान अनि लगाव नभएकाहरू नै छन् । नेता मात्र होइन, स्कुल सञ्चालक, प्रधानाध्यापक अनि शिक्षकहरूलाई पनि ।


एक सय वर्षयता संसारमा धेरै कुरा बदलियो । तर, कक्षा बदलिएको छैन । २५ वर्षअघि मैले स्कुलमा जे पढेको थिएँ, आज पनि त्यही पढाइँदै छ । केही दिनअघि म एउटा स्कुलको कार्यक्रममा थिएँ । १२ कक्षा पढ्ने भाइ मञ्चमा मीठो तबला बजाउँदै थिए । मेरा आँखा उनको टिसर्टमा गयो, जसमा लेखिएको थियो, ‘स्कुल रुइन्ड माई लाइफ’ (स्कुलले मेरो जीवन बिगार्‍यो) । आज तबला बजाउन रुचि राख्ने ती भाइहरूको जीवन हाम्रो शिक्षाले गिजोलिदिएको छ । १२ कक्षासम्म पुग्दा हाम्रो शिक्षाले ती भाइलाई तबलामा राम्रो गर्ने अवसर वा प्रेरणा कहिले दियो ? परेटो सिद्धान्त अनुरूप हाम्रा गतिविधिमध्ये २० प्रतिशतको मात्र प्रभाव परिरहेको हुन्छ ।


मलाई लाग्छ, हाम्रो शिक्षामा पनि त्यही भइरहेको छ । हाम्रो ८० प्रतिशत गतिविधि प्रभावकारी छैन । विद्यार्थीले आफ्नो जीवनका सुनौला लगभग २० वर्ष स्कुल–कलेजमै बिताएका छन् । तर पनि हाम्रा विद्यार्थीहरू आफैले पढेका विषयमा समेत विश्वस्त छैनन् । अब शिक्षाले यी सुनौला २० वर्षको हिसाब–किताब विद्यार्थीलाई दिनैपर्छ ।


पाण्डे विवेकशील नेपाली दलका अध्यक्ष हुन् ।


प्रकाशित : फाल्गुन २, २०७६ ०८:१८
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?