कांग्रेस विघटनको परिदृश्य

त्यसैले कुनै हालतमा पनि नसुधारिन आफै कटिबद्ध भएको दलबारे अरूले गर्न सक्ने टिप्पणी भनेको उक्त पार्टी विघटन नै भयो भने देशलाई के फरक पर्ला भन्ने हो । हुन त देशको चिन्ता पनि ‘तिमीहरू’ ले किन गर्नुपर्‍यो भनेर त्यो चिन्तामाथि समेत एकाधिकार जमाउन खोज्ने सत्ताधारी वृत्तका राष्ट्रवादी त अहिले पनि छन्, जसरी पहिले हुने गर्थे । यसरी ‘सबै कुरा राम्रो हुँदै गएको छ, तैपनि अझै चिन्ता गर्न खोज्ने’ भनेर सत्ताधारीले जहिले पनि हप्काउन त खोजिहाल्छन् । पार्टीमा आबद्ध भएका बाहेकका नागरिकले कम्तीमा देशप्रति कुनै रूपमा चिन्ता गर्न पाउने हक जोगाउनु स्वयं नै चिन्ताको विषय भएको छ । अब कहिल्यै नेपालको ‘विश्वकै उत्कृष्ट संविधान’ यदि संशोधन भइहाल्यो भने प्रत्येक नागरिकले देशको कुनै पनि विषयमा निर्बाध रूपमा चिन्ता गर्न पाउनेछन् भनेर मौलिक हकमै लेख्नुपर्ने पनि हुन सक्छ ।

केपी ओली नेतृत्वमा सरकार बनेपछि प्रतिपक्षले खेल्नुपर्ने प्रत्येक महत्त्वपूर्ण सवालमा कांग्रेस भुत्ते भयो भनेर गरिएको आलोचनाबीच उसले दुई वर्षकै निकम्मापनलाई जवाफ दिने गरी महाधिवेशन गर्ने तालिका सार्वजनिक गर्न सकेको छ । अब महाधिवेशन नै गर्ने भएपछि अर्को वर्ष उक्त पार्टीको नेतृत्व कसले र किन गर्ने होला भन्ने आधारभूत प्रश्न त समाजको चिन्ताको विषय नभए पनि रुचिको विषय हुने नै भयो । यही प्रसंगलाई समातेर एउटा सैद्धान्तिक परिदृश्यबाट कुरा सुरु गरौं । साँच्चै, नेपाली कांग्रेस विघटन भयो भने त्यसले नेपाललाई के–के असर पर्ला ? यो–यो विषयमा यसरी नकारात्मक असर पर्छ भन्ने निर्क्योल गर्न सकियो भने त्यो पार्टी किन र कसरी सम्हालिनुपर्छ भन्ने विषय आउँछ । हैन, उक्त पार्टी नभएर त्यसका केही नेता–कार्यकर्ताको तत्कालको रोजीरोटी र मानपदवी मात्र खोसिने हो, देशलाई केही फरक पर्दैन भने त्यो केवल कांग्रेसका ‘स्टेकहोल्डर्स’ को मात्र चिन्ताको विषय हो ।

जस्तो, विगत दुई वर्ष देशमा कांग्रेस नभएको भए के फरक हुने थियो भनेर हेरौं । कांग्रेसकै कतिपय सदस्य र शुभचिन्तकसहित धेरै सहमतजस्तै भएको विषय के हो भने, विगत दुई वर्षमा ओली सरकार यति निकम्मा हुन पुग्नुमा प्रमुख प्रतिपक्षको पनि राम्रै योगदान छ । सरकारका बेथितिका शृंखलामा प्रतिपक्षी दलका नेता कि आफै सामेल भएको इतिहास छ कि त प्रतिपक्षी दल तटस्थ बसेको वर्तमान साक्षी छ । त्यस कारण, मानिलिऔं दुई वर्षयता कांग्रेस प्रतिपक्ष हुँदैनथ्यो । त्यसको परिणाम के हुन्थ्यो भने, नागरिक समाज र बौद्धिक समुदाय अहिलेभन्दा बढी जागरुक हुन्थ्यो सरकारको रचनात्मक आलोचना गर्न र सरकार सायद अलिक छिटो सच्चिन पाउँथ्यो ।

(नागरिक समाज भनेर फेरि अहिले भइआएको वा पहिले भएकोलाई मात्र बुझ्नु हुँदैन । नागरिक समाज त स्वभावैले जहिले जरुरी पर्छ, त्यति बेला तुरुन्त संगठित हुन सक्ने तत्त्व हो ।) एकातिर कांग्रेस प्रतिपक्षमा छ भनेर सुरुमा धेरैले उसको प्रभावकारी भूमिका पर्खेर बसे । जब सरकार संलग्न कुनै बेथितिबारे नागरिक आवाज मुखरित हुन थाल्यो, तब प्रतिपक्ष त्यो आवाजमा सामेल हुन आयो भने उक्त आवाज नै नैतिक रूपमा कमजोर हुने स्थिति बन्यो । त्यस्तो कमजोर नैतिक धरातल, वैचारिक दिवालियापन र बौद्धिक अक्षमताले ढाकिएको प्रतिपक्षी नेतृत्व नभएको भए देशका लागि यो विषयमा यस्तो नोक्सानी हुन्थ्यो भन्ने देखिँदैन । उसका एक–दुई सांसद र नेताले राम्रो भूमिका खेले होलान् । तर यहाँ छलफल गर्न खोजेको उक्त पार्टीको सांगठनिक नेतृत्वको हो । प्रायः समाजमा ‘स्थापित’ मान्यतामाथि प्रश्न उठाइँदैन । कुनै दल अस्तित्वमा छ भने त्यो किन अस्तित्वमा छ वा हुनुपर्‍यो भन्ने आधारभूत प्रश्न उठाउने जांँगर धेरैमा हुँदैन ।

नेता–कार्यकर्ता किन कुनै दलमा आबद्ध छन् र हुन्छन् भन्नेबारे त अब नेपाली समाज सायद प्रस्ट भइसकेको छ । तसर्थ अबको प्रश्न कुनै दल अस्तित्वमा छ भने ऊ अस्तित्वमा रहनुको सामाजिक उद्देश्य के हो भन्नेबाटै थाल्नुपर्छ । अब नगरी नहुने बाध्यात्मक परिस्थिति भएका कारण कांग्रेसले महाधिवेशन गर्न लागेको हो । महाधिवेशन हुने नै भएपछि उक्त प्रक्रियाबाट कांग्रेसले के प्राप्त गर्ला त, जुन अहिलेको भन्दा फरक हुनेछ ?

कुल मिलाएर कांग्रेसको नेतृत्वमा चाहिने योग्यता यत्ति हो— कुनै पनि राष्ट्रिय मुद्दामा प्रस्ट भिजन र विचारसहित पाँच मिनेट प्रखर रूपमा बोल्न सक्ने । त्यसरी बोल्दा उक्त बोलीमा एउटा आधिकारिकता (अथेन्टिसिटी) र वैधता भएको हुनुपर्ने, ताकि पार्टीका सदस्यले प्रस्ट सन्देश पाऊन्, कुन राष्ट्रिय मुद्दामा नेतृत्वले कस्तो भिजन राखेको छ भनेर । यसका लागि चाहिने अलिकति बौद्धिकता र धेरै मात्रामा वैधता हो बोल्ने मान्छेको, जुन अहिलेको नेतृत्व र नेतृत्व पंक्तिका धेरैसँग छैन । एक पटक गुमेपछि फर्काउन सबैभन्दा गाह्रो मान्छेको वैधता नै हो । वैधताको स्रोत सदाचार वा सादगी त हो नै, यो त्योभन्दा पनि धेरै हो । उदाहरणका लागि, भौतिक सम्पत्तिको लोभबाट त्यो स्तरको मानसिक मुक्ति कांग्रेसका सन्तनेता किशुनजीले जति अरूले प्राप्त गरेनन् । बौद्धिकता र दार्शनिकता पनि उनका मनोवृत्तिकै अंश थिए । तर यथार्थ के थियो भने, जीवनको पछिल्ला समयमा उनले समेत राजनीतिक वैधता गुमाएका थिए । किनकि उनले त्यस बेला सामाजिक स्वीकृतिमा अवैध भएको राजसंस्थाप्रतिको राजनीतिक विचार बदल्न सकेका थिएनन् ।

जबकि किशुनजीको स्तरको व्यक्तिको वैधता त त्यसरी संकटमा परेको थियो भने, अहिलेको समयमा कुनै ‘प्रतिगामी’ एजेन्डा बोकिहिँड्ने व्यक्तिले पहिल्यै अवैध भएको व्यक्तिलाई प्रतिस्थापन गर्नु कांग्रेस र देश दुवैका लागि अर्थहीन छ । शेरबहादुर देउवाको विकल्प भनिएका शशांक कोइराला र शेखर कोइराला विभिन्न खालका बेथिति र काण्डमा नमुछिएका होलान्Ù अहिलेसम्म राज्यसत्तामा सोझै सामेल नभएको फाइदा उनीहरूलाई छ, नयाँ अनुहार भनिनका लागि, तर उनीहरूका राजनीतिक विचार न त समकालीन नेपाललाई कुनै दिशा दिने खालका छन्, न पार्टीबाहिरको बृहत् बौद्धिक पंक्तिमा कुनै प्रेरणा भर्ने खालका छन् । धार्मिक–सांस्कृतिक रूपमा प्रियतावादी नारा बोक्दा पार्टीका परिवर्तन आत्मसात् गर्न नसकेका कार्यकर्ता खुसी होलान्Ù त्यसले पार्टीलाई चुनाव जित्न सहयोग पनि गर्ला, तर नेतृत्वको काम पुरातनमुखी कार्यकर्ताको पछि लागेर चुनाव जित्ने मात्र होइन, बौद्धिक रूपमा अलमलिएका कार्यकर्ताहरूलाई दह्रो आत्मविश्वासका साथ बाटो बताउने पो हुनुपर्ने हो !

दुई वर्षको सरकार सञ्चालनमा भनेजति गर्न नसकेको सरकार प्रमुख स्वयंले भन्न थालेका छन् । तर नेपाली कांग्रेसको अहिलेको नेतृत्वले सरकार केमा कसरी चुक्यो र गर्नुपर्ने के थियो भनेर पाँच मिनेटसम्म खरर बोल्नै सक्दैन । न बोल्न आउँछ, न लेख्न, न त तीक्ष्ण राजनीतिक विश्लेषण गरेर आफ्ना कार्यकर्तालाई कुनै सन्देश दिन । पार्टीमा जो बोल्न, लेख्न, विश्लेषण गर्न सक्छन्, तिनीहरू नेतृत्वमा छैनन् । अब यस्तै निकम्माहरूका बीच मात्र नेतृत्वको साटासाट हुने हो भने त्यस्तो पार्टीले देशलाई के योगदान देला भनेर अपेक्षा गर्ने ? त्यस कारण, मूल विषय महाधिवेशन होइन, किनकि महाधिवेशन त एउटा माध्यम मात्र हो । यस माध्यमबाट यो पार्टी रूपान्तरण हुन सक्छ कि सक्दैन भन्ने कुरा नेपालको आगामी केही वर्षसम्मको शासकीय अभ्यास, क्षमता र इमानसँग जोडिन्छ । सरकार चलाउने दल र प्रतिपक्ष उस्तै चरित्रका हुने, अनि प्रतिपक्षभित्र एकअर्कासँग महाधिवेशनमा प्रतिस्पर्धा गर्ने पनि उस्तै चरित्रका दुई वा तीन पात्र मात्र हुने अहिलेको निसासिंँदो यथास्थितिबाट कतै नपुगिने प्रस्ट छ ।

विघटन भन्नाले कुनै अदालत वा निर्वाचन आयोगको आदेशले जस्तो कुनै पनि दल एक दिनमा वा वर्षमा त विघटन नहोला, तर जुन परम्परा र आन्दोलनले कांग्रेस बनेको थियो, त्यो बांँकी नरही विगत केही वर्षकै जस्तो कांग्रेस निरन्तर रहिरहनु भनेको त्यो विघटनसरह नै हो । आजका दिनमा भर्खर १८–२० को उमेरमा भएको समाजलाई केही योगदान दिने महत्त्वाकांक्षा र आदर्श बोकेको युवालाई कांग्रेसले आफ्नो सदस्य बनाउन के प्रेरणा दिन सक्छ ? यस्ता आधारभूत प्रश्नको जवाफ नखोजी गरिने महाधिवेशन केवल गुटहरूका पार्टी सत्ता र स्रोतलाई कब्जा गर्ने अभ्यास मात्र हुन् ।

नेपाली जनताको मनोदशा अहिले शिथिल मोडमा पुगेको छ । सबै दल उस्तै, प्रायः नेता उस्तै, देशको हालत सधैं उस्तै, जुन क्षेत्रमा केही त राम्रो होला भन्यो त्यही झन् नराम्रो, फलानोजत्तिको व्यक्ति फलानो ठाउँमा आए त केही हुन्थ्यो कि भनेर आश गर्‍यो, ऊ आउँदा पनि उस्तै — आम नेपालीका आम अनुभव यस्तै छन् । यो स्थिति प्रमुख प्रतिपक्षी दलभित्रै एउटा सशक्त र संगठित प्रतिपक्षको उदय हुनका लागि राम्रो छ । त्यस्तो पंक्ति त्यहाँबाट उदायो भने उसले कांग्रेसलाई मात्रै होइन, राजनीतिलाई नै मूलभूत लक्ष्यमा फर्काउन योगदान दिन सक्छ ।

नत्र भने सम्भावना भएका युवापंक्ति पनि कुनचाहिँं शीर्षमध्येको गुटमा लाग्दा कुन पद पाइएला भनी नापतौल गरेर भविष्यका लागि सानोतिनो पदको सुरक्षा गर्नतिर लाग्ने हो भने, महाधिवेशन उसका ‘सेयरहोल्डर’ का लागि मात्रै रुचिको विषय हुनेमा निश्चिन्त हुन सकिन्छ । सुन्दा योभन्दा अप्रिय र रिसउठ्दो अरू के होला ? तर त्यस्तो महाधिवेशनले पार्टीलाई अन्ततः डोर्‍याउने भनेको विघटनतर्फ नै हो ।