वातावरणमैत्री पर्यटन प्रवर्द्धन

३ जनवरीमा काठमाडौंको अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा ओर्लिएकी बेलायती नागरिक भिक्टोरिया लुइसले विमानस्थलको शौचालयको दुरवस्थालाई लिएर ट्वीटरमा कटाक्ष गरिन् । विश्वसम्पदा सूचीमा रहेको बौद्ध स्तूपको प्रवेशद्वारसामु कुहिने तथा नकुहिने फोहोरमैला मिसिएको एउटै थुप्रोको तस्बिर सामाजिक सञ्जालमा छ्यापछ्याप्ती भयो ।

धेरै पर्यटकका लागि मीठो खाना वा सुविधासम्पन्न बसाइभन्दा पनि सफा, स्वच्छ तथा स्थानीय परिकार तथा खाना, क्षमता र स्थान अनुसारको पूर्वाधार व्यवस्थापनले महत्त्व राख्छन् । तीनै तहका सरकारले आआफ्ना क्षेत्रका पर्यटकीय गन्तव्यको प्रचार–प्रसारसँगै सरसफाइ, फोहोरमैला व्यवस्थापनमा आफ्ना कार्यक्रम केन्द्रित गर्नुपर्छ ।

सरकारको प्रचारात्मक गतिविधि हेर्दा, पर्यटकले त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलदेखि तीनकुने वानेश्वरसम्म मात्र यात्रा गर्छन् भन्ने बुझेको अनुभूति हुन्छ । चिल्ला सडक, पार्क र सौर्य बत्तीले वातावरण मनमोहक त बन्ला, तर कुनै समूह बौद्ध स्तूपको भ्रमण गर्दै साँखु वा गोकर्णेश्वरको सांस्कृतिक महत्त्व बुझ्न गयो भने त्यताको बेहाल सडकका कारण हाम्रो इज्जत कहाँ रहला ? होटलबाट मर्निङवाकमा निस्केका पर्यटकले उपत्यकाका सडक किनारमा फोहोर लोड–अनलोड गरेको देख्दा के सोच्लान् ? गुगल म्यापका आधारमा ४ घण्टा ३० मिनेटमा काठमाडौंबाट पोखरा पुगिने सोची कार्यतालिका बनाउने पर्यटक १० घण्टाभन्दा बढी सडक जाममा पर्दा के हुन्छ ? अर्कातिर, सडक किनार तथा घर तथा भित्ताहरूमा अस्तव्यस्त रूपमा टाँगिएका विज्ञापनका होर्डिङ बोर्डहरूले दृश्य प्रदूषण गरिरहेका छन् । सवारी साधनले बढाउने ध्वनि र वायु प्रदूषणको कुरा गरेर साध्य छैन । सामाजिक सञ्जालमा नेपाल भ्रमणका विषयलाई लिएर राखिएको एउटा स्टाटस वा तस्बिरको प्रभाव र असरबारे सूक्ष्म विश्लेषण गर्नु पनि आवश्यक छ ।

समय–समयमा विभिन्न ट्राभल साइटले निकालेका सूचीमा नेपाल विश्वकै एक प्रमुख पर्यटकीय गन्तव्य बनिरहेकै छ । यसलाई कायमै राख्न दीर्घकालीन गुरुयोजनासहित पर्यटन उद्योगलाई वातावरणमैत्री बनाउन जरुरी छ । पर्यटकको आगमनसँगै भित्रिने आयातित वस्तुले सिर्जित फोहोरमैलाले वातावरणमा असर पारिरहेको छ । साहसिक पर्यटकका लागि उपयुक्त रहेका विभिन्न ८ हजारभन्दा माथिका हिमशृंखलामा चाप बढेसँगै फोहोरको मात्रामा पनि वृद्धि भइरहेको छ । सगरमाथा आधार शिविरमा चाउचाउ, चकलेट र बिस्कुटका खोल, प्लास्टिकका बोतल, अक्सिजन ग्यासका सिलिन्डर थुप्रिइरहेका छन् । आधार शिविरको सरसफाइमा क्रियाशील संघसंस्थाको सहयोगमा त्यस्ता फोहोरमैला काठमाडौं ल्याउने र पुर्ने गरिए पनि त्यो पर्याप्त छैन । प्रत्येक पर्यटकबाट दिनहुँ ३००–५०० ग्राम फोहोर उत्पादन हुन्छ । यस अर्थमा २० लाख पर्यटक भित्रिए उनीहरूबाट सिर्जित फोहोरमैलाको व्यवस्थापनबारे तत्काल नसोच्ने हो भने, तामझामसाथ मनाइरहिएको भ्रमणवर्षले अपेक्षित लक्ष्य हासिल गर्न सक्दैन ।

राष्ट्रिय योजना आयोगको पन्ध्रौं योजनाको आधारपत्रमा पर्यटनलाई विशेष महत्त्व दिइएको छ । अबको पाँच वर्षमा अर्थात् वि.सं. २०८०–८१ सम्म वार्षिक ३५ लाख पर्यटक भित्रिने र तिनले सरदर दैनिक १०० डलर खर्चने अपेक्षा छ । नेपालमा पर्यटनको सम्भावना निकै भए पनि सो बमोजिम फाइदा लिन सकिएको छैन । पर्यटन प्रतिस्पर्धात्मक मानकमा नेपाल १०३ औं स्थानमा छ भने, भारत ४०, श्रीलंका ६४, भुटान ७८, पाकिस्तान १२४ र बंगलादेश १२५ औं स्थानमा छन् ।

सन् २०१८ मा नेपाल भित्रिने पर्यटक १२ लाख हाराहारी रहँदा पर्यटन क्षेत्रबाट कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा योगदान २.३ प्रतिशत मात्र रह्यो । यस्तो योगदान चीनमा ११ प्रतिशत र भारतमा ९.६ प्रतिशत देखिन्छ । नेपालका विभिन्न प्राकृतिक–सांस्कृतिक सम्पदाको प्रचार गर्दै सन् २०२० सम्म २० लाख पर्यटक भित्र्याउने सरकारी लक्ष्य सकारात्मक भए पनि तिनले राज्यको अर्थतन्त्रमा पुर्‍याउने योगदानबारे सोच्न आवश्यक छ ।

वर्ल्ड इकोनोमिक फोरमको सन् २०१७ को अध्ययन अनुसार, नेपालमा प्रतिपर्यटक बसाइ औसत १२.६ दिन थियो भने खर्च ५४ अमेरिकी डलर । प्रतिपर्यर्टक खर्च चीनमा भने २२,००० अमेरिकी डलर र भारतमा ८७५ अमेरिकी डलर थियो । यसरी दक्षिण एसियाका अन्य देशका तुलनामा नेपालमा प्रतिपर्यटक प्रतिदिन खर्च निकै न्यून रहेको देखिन्छ । चीनमा प्रतिपर्यटक सरदर ३ दिनको र भारतमा सरदर ३१ दिनको बसाइ अवधि थियो । सरकारी निकाय तथा क्षेत्रगत रूपमा लाग्ने व्यावसायिक संघ–संस्थाले यस वर्षमा भित्रिने पर्यटकले कति खर्च गर्ने, कुन गन्तव्यमा गएर खर्च गर्ने भन्नेबारे ध्यान दिनुपर्छ ।

समस्या धेरै छन् । समाधान पनि नभएका होइनन् । खाँचो छ त केवल सरकारको दृढ इच्छाशक्तिको, निरन्तर अनुगमनको । सन् २०२० को बाँकी अवधि पर्यटन वर्षमा थप चुनौतीका रूपमा खडा हुनेछ । पर्यटन व्यवसायको गुणस्तरमा सम्झौता नगर्ने हो भने पनि अवस्था धेरै हुदसम्म सुध्रिन सक्छ ।