कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२५.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १६०

स्वस्थानी कथाको विकथन

सरिता तिवारी

मुखर प्रश्नको सम्मानित ‘स्पेस’ र तिनको ठोस उत्तर खोज्ने अभ्यास लोकतन्त्रको सौन्दर्य हो । यही मानेमा, स्थापित र प्रचलित कतिपय मूल्यमान्यता जो लोकतान्त्रिक समाजका लागि असुहाउँदा मात्रै छैनन्, हानिकारक र प्रत्युत्पादकसमेत छन्, तिनका विषयमा प्रश्न उठाउने क्रम थालिएको छ ।

स्वस्थानी कथाको विकथन

ऐनमौका, सन्दर्भ र आवश्यकताले पनि कतिपय छलफल अनिवार्य बनाइदिएका छन् । सयौं, हजारौं वर्षदेखि कायम रहेका संरचनागत हिंसा र विभेदका जराहरू पहिल्याउन हाम्रा अवचेतनभित्रै थिग्रिएर बसेका मान्यताहरू खकाल्नु जरुरी छ । यदि हामी आफूलाई स्वस्थ मानिस ठान्छौं भने, हामीलाई यस्ता छलफलबाट आँखा लुकाएर भाग्ने या ‘डलर–खेती’ जस्ता ओठे टिप्पणी गरेर वैचारिक दयनीयता प्रदर्शन गर्ने छुट छैन ।

000

सन्दर्भ स्वस्थानी व्रत र त्यस अवधिमा सुनाइने कथा–परम्पराको हो । मध्य पुसदेखि मध्य माघसम्म स्वस्थानीदेवीका नाममा प्रार्थना र आराधनाका निर्धारित विधि–प्रक्रिया अनुसार बसिने व्रत र यस क्रममा हरेक दिन वाचन गरिने कथाको हिन्दुबहुल नेपाली समाजमा ठूलो प्रभाव छ । परम्पराका रूपमा प्रचलित र स्थापित कथा केवल निख्ला कथा मात्रै होइनन्, हाम्रा चेतन–अवचेतन सबै मनोविज्ञानका एजेन्ट (अभिकर्ता) पनि हुन् । लोकप्रचलित र संस्कारमै घालमेल भैसकेका कथा मानिसहरूका अभिव्यक्ति र जीवनशैलीका आलम्बसमेत हुन् । स्वस्थानी कथा यिनैमध्येको एउटा हो ।


तपाईं समकालीन लेखकहरूका कुनै पनि पुस्तकवार्ता पढ्नुस्, तीनमध्ये दुई लेखकको पठन स्वस्थानी कथाबाट थालिएको ब्यहोरा भेट्नुहुन्छ । उसै पनि सर्वेक्षण नै गरिहेर्ने हो भने, कुनै समयमा ‘स्त्री साक्षरता बढाएको’ भनिने स्वस्थानी व्रतकथाको किताब लगभग घरघरै भेटिन सक्छ । स्वस्थानी कथा नपढेको या नसुनेको खस–आर्य समुदायको कुनै व्यक्ति फेला पर्छ जस्तो लाग्दैन । यसको अर्थ यो कथाको प्रसार कतिसम्म छ भन्ने हो ।


धार्मिक मान्यताबाट प्रभावित वा लोकप्रचलित कथा र तिनमा वर्णित मिथकले वैयक्तिक र सामूहिक दुवै प्रकारको चेतना निर्माणमा ठूलो भूमिका खेल्छन् । ‘मिथÖमिथ्या’ पुस्तकका लेखक देवदत्त पटनायक भन्छन्, ‘हरेक मान्छे मिथकमाथि उभिएर बाँच्छ र रोचक कुरा, अधिकांश मिथक झुठा हुन्छन् ।’ उनका अनुसार, हिन्दु महर्षिहरूले त मिथकलाई मिथ्याकै रूपमा व्याख्या गरेका छन् । मिथ्या अर्थात् भ्रम । हो पनि र हैन पनि जस्तो । केही अंश सत्य र केही अंश त्यसको विकृत रूप, जसमा वस्तु र विचारको ठोस तथ्य कम र त्यसमाथि जडिएका कथ्य ज्यादा हुन्छन् । मिथकहरूले विश्वास, धारणा र अनुभूतिको समुच्च रूप बनाउँछन् । कालान्तरमा त्यही व्यक्तिको संस्कारजन्य पारिवारिक, सामाजिक र सांस्कृतिक शिक्षा बन्न पुग्छ ।


औपचारिक शिक्षा पद्धतिको आरम्भ हुनुअघि धर्मकर्म, तन्त्र, जादुजस्ता विषयप्रेरित कथा सुन्ने–सुनाउने प्रचलन पुस्तान्तरण हुँदै आइरहेको प्रस्टै छ । विगतमा साक्षरता कम भएको र अन्य पुस्तक सहजै प्राप्त नहुने अवस्थामा यसको पठन परम्परा रहेको भए पनि ‘लैंगिक भेदभावलाई संस्थागत गर्ने एक उपकरण’ बन्न पुगेकाले यसको सान्दर्भिकतामाथि प्रश्न उठ्नु अपरिहार्य थियो र छ ।


अनुसन्धान अनुसार, स्वस्थानीको व्रत बस्ने र कथा सुन्ने परम्परा लगभग पाँच सय वर्षअघि सुरु भएको हो । यो अहिले पनि कायम छ । हरेक वर्ष काठमाडौंको शाली नदीमा लाग्ने राता पेटिकोटहरूको मेला अखबारका ‘ब्यानर न्युज’ बन्न रोकिएको छैन । अहिले पनि बकाइदा र बडो गर्वका साथ संस्कृति र सनातन धर्म रक्षाका नाममा जौ, कुश, फूल, अक्षता, नैवेद्य आदिका साथ स्वस्थानीका मुटु चिरिने कथाहरू घरघरै वाचन हुन्छन् । यसभित्रका स्त्रीद्वेषी, अत्याचारी कथाबारे सामाजिक सञ्जालमा अलिकति मात्रै बोल्नुस्, अहिले भर्खरै तपाईंलाई विधर्मी, क्रिस्चियन, संस्कृतिनाशक, डलरवादीको बिल्ला लाग्छ । तर यस्ता बिल्ला लाग्दैमा सही र जरुरी कुरा बोल्ने क्रम रोकिन्न । रोकिनै हुन्न ।

000

स्वस्थानी व्रतका व्रतालु महिला मात्रै हुन्छन् । यस्तो किन होला ? विश्लेषक राम लोहनीका अनुसार, ‘हिन्दु जीवनशैलीमा नियमित पूजाआजा र घरको आध्यात्मिक वातावरणलाई जगेर्ना गर्ने काम स्त्रीहरूकै हो भन्ने विश्वास देखिने हुँदा स्वस्थानी व्रतविधि र कथा स्त्रीहरूकै लागि तर्जुमा गरिएको देखिन्छ ।’ तर कुरा त्यति मात्रै होइन, मनुस्मृतिले चालित विधिशास्त्रबाट निर्देशित तत्कालीन चतुर बुद्धिका पुरुषले महिलामाथि निरपेक्ष पुरुषभक्ति र भाग्यवादी मनोविज्ञान लाद्न सोची–सम्झी रचेका कथा हुन् यी । स्त्रीहरूकै लागि लक्षित यी कथाले भाग्यवाद, पूर्वजन्म र परजन्म लगायतका भयकारी दीक्षाबाट स्त्री चेतनामाथि शासन गर्नुपर्ने थियो र नै स्वस्थानी व्रतका कर्ता महिला नै हुने गरेका हुन् ।


स्वस्थानी व्रत बस्ने र कथा सुन्ने प्रचलन मध्यमवर्गमा अधिक छ । मध्यमवर्ग वर्जना, अन्धविश्वास, रूढि इत्यादिको निरन्तर पृष्ठपोषक रहँदै आएको छ । मध्यमवर्गका कुण्ठित र रुग्ण चेतका, अदना महिलाको दिमागमा प्रभुत्व जमाउन रहस्य र चमत्कारको आवरण भिरेका यस्तै कथा आवश्यक पर्थे । एकचित्त मुद्रामा सुन्दा कथाका तरङ्ग मनदेखि दिमागका भित्तासम्मै पुगेर ठोक्किने भए र त्यसको प्रभाव आजीवन थरहरी हुने गरी रहने भयो । तत्कालीन समाजमा स्त्रीहरूको सम्भावित विद्रोहलाई रोक्न कथाहरूले कसरी भूमिका खेले भन्ने कुरामा स्वस्थानी एउटा ठोस उदाहरण हो । ...कुनै स्त्रीले आफ्ना पतिलाई रिसले हेरे डेरी हुन्छे, पतिको वचन काटे पापिनी हुन्छे, पतिको मुख लागे लाटी हुन्छे, लुकाएर खाए कुकुर्नी हुन्छे ... आदि भनेर नारी जातिलाई पुरुषको निष्कण्टक दासत्व बोक्न सिकाउने स्वस्थानी कथा कुनै पनि अर्थमा संस्कृति र धर्म होइन ।


स्वस्थानी व्रत कथाको भूमिका खण्डमा उल्लेख भए अनुसार, यसका कथयिता स्कन्द अर्थात् कुमार हुन् र प्रथम श्रोता अगस्त्य मुनि । स्कन्दपुराणबाट निकालिएको कथाखण्ड भनिए पनि उक्त पुराणमा यस्तो कुनै कथा प्रसंग नरहेको कुरा पनि लोहनीकै लेखमा समेत उल्लेख छ । स्वस्थानी कथाबारे गरिएका अनुसन्धानहरूले यसलाई स्कन्दपुराणको केदारखण्ड, माघ माहात्म्यबाट उद्धृत भनी सप्रमाण भन्न सकेका छैनन् । यस आधारमा यो धार्मिक कलेवरमा उनिएको एउटा कल्पित कथा मात्रै हो भन्न सकिन्छ । यसका प्रथम वाचक, प्रथम श्रोता दुवै पुरुष हुन् र विगत पाँच सय वर्षदेखिका कथा संकलक र सम्पादक पनि पुरुष नै । यसरी पुरुषद्वारा कथित, संकलित र प्रसारित कथा कसको सेवार्थ किन प्रभावशाली हुँदै आयो भन्ने बुझ्न दिमाग खियाइरहनुपर्दैन ।


धर्मका नाममा रचित भय, आतङ्क र आश्वासनप्रेरित भाष्यको प्रभाव धेरै गहिरो र लामो हुन्छ । औपचारिक शिक्षाको समावेशी र लोकतान्त्रिक प्रसार नहुँदा धार्मिक प्रचलनका रूपमा चलेको यो कथा–परम्परा स्वतः ग्राह्य र लोकप्रिय हुनसक्नेमा दुई मत रहेन । पुण्य आर्जन गर्ने, धर्म कमाउने उद्देश्यले मात्रै होइन, जाडो यामका लामा रात कटनी गर्न मनोरञ्जन र रेचनका लागि पनि यो श्रवणीय हुन सक्थ्यो । चामत्कारिक कथाप्रसंगहरू र विशेष प्रकारको वाचनशैलीबाट बालदेखि वृद्धसम्म सबै उमेरका मानिसहरू स्वस्थानी कथा सुन्न झुम्मिनु अस्वाभाविक पनि भएन । मेरो आफ्नै अनुभव छ, बाल्यकालमा उदेक–उदेकका पात्र र प्रसंगले यो कथाप्रति आकर्षित भएको, कथावाचन गर्न लालायित हुने गरेको ।


स्वस्थानी कथाको केन्द्रमा स्वस्थानीदेवीको मूर्तिकरण गरिएको भए पनि वास्तवमा स्वस्थानीदेवी को थिइन् भन्ने नै अमूर्त छ । अधिकांश कथामा शिव–पार्वती र तिनका पारिवारिक प्रकरण छन् । प्रायः कथा घोर अन्यायी, छली र प्रपञ्चकारी पात्रहरूको सौन्दर्यकरण गरेर निर्धा र कतिपय स्वाभिमानी पात्रको तेजोवध गर्नमा केन्द्रित छन् । सबैभन्दा कारुणिक त गोमा ब्राह्मणीको कथा छ, जसलाई र्ईश्वरका पनि सुप्रिम ईश्वर भनिने महादेवका हातबाट पार्नुसम्म बिजोग पारिएको छ ।

000

मिथक र कथा–परम्पराको अध्ययन, अनुसन्धानमा स्वस्थानी कथाको पनि आफ्नै प्रकृतिको महत्त्व छ । इतिहास र संस्कृतिका खराबभन्दा खराब घटना र प्रकरण पनि अध्ययन, अनुसन्धानका क्षेत्र हुन सक्छन् । यो कुनै नयाँ र आश्चर्यको कुरा होइन । तर नेपालमा एक थरी मानिसहरू यस्ता छन्, जो कुनै विदेशीले स्वस्थानी कथामाथि गरेको अनुसन्धानको नाम लिएर यहाँ हुने बहसमा आफ्नो पल्ला माथि पार्ने हाँसउठ्दो कसरत गर्छन् । लाग्छ— तिनलाई बहसका नाममा दहल्फसेल गर्न त खुबै रुचि छ, तर फरक विचार राख्नेसँग बाझ्नैपर्छ भन्ना खातिर सामाजिक इतिहासका पत्रु र चरम विभेदकारी कथाका पक्षमा उभिँदा आफ्नै छोरी, बहिनी र स्त्रीजातिको आत्मसम्मान र प्रतिष्ठाको मात्रै होइन, मानवताको समेत विपक्षमा उभिएको भेउ पाउँदैनन् ।


स्वस्थानी कथाको किताब अध्ययन, अनुसन्धानको विषयका रूपमा निजी वा सार्वजनिक पुस्तकालयका र्‍याकभित्र सजाउन त ठीकै हो, काम लाग्छ । तर, यो जीवनशैलीकै रूपमा, सनातन धर्म–संस्कृति रक्षाको रटान दोहोर्‍याउने हेतुले घरका सिरानीमा राख्न योग्य किमार्थ छैन । यसभित्रका कथा सुन्ने–सुनाउने गरेर रक्षा हुने धर्म शतप्रतिशत स्त्रीद्वेषी धर्म हो । आजको समयका स्त्रीहरूले धर्म–संस्कृतिको संरक्षणका नाममा पेस गरिने यस्ता बकम्फुसे तर्कको पेटबोली बुझ्नु जरुरी छ ।

प्रकाशित : माघ ७, २०७६ ०८:२५
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

पूर्वउपराष्ट्रपतिका छोरा तथा अखिल क्रान्तिकारीका महासचिव दिपेश पुनपछि सत्तारूढ माओवादीका उपाध्यक्ष तथा पूर्वसभामुख कृष्णबहादुर महरा सुन तस्करी अनुसन्धानमा पक्राउ परेका छन् । के सरकारले भ्रष्टाचारविरुद्ध शून्य सहनशीलता अपनाएकै हो त ?