कुरा सुन्नु बूढाको

नगर राज्यका बासिन्दा ‘सिटिजन’ कहिन्थे । त्यसै शब्दको अनुवादको रूपमा भारत र नेपालमा पनि नागरिक शब्दको प्रयोग ल्याइयो । देशभरका स्त्री–पुरुष १८ वर्ष पुगेपछि नागरिकता लिएपछि भोट दिन पाउँछन् । राज्यले दिएका अरू अधिकार पनि उपभोग गर्न पाउँछन् । ‘सिटिजन’ को र ‘सिटिजनसिप’ को संस्कृतीकरण गर्दा नागरिक र नागरिकता बनाइयो र सो प्रयोग प्रचलनमा ल्याइयो । परन्तु संस्कृत व्याकरण अनुसार नागरिकको अर्थ अर्कै हुन्छ ।

प्राचीन आचार्य विष्णुगुप्त कौटल्य (चाणक्य) ले आफ्नो अर्थशास्त्रमा देशका वासिन्दालाई जनपद शब्द प्रयोग गरेका छन् । अर्को कुरा, ज्येष्ठ शब्द विशेषण लाएर प्रयोग गर्दा पनि कोभन्दा को जेठो भन्ने तर्क उठ्छ । ज्येष्ठ विशेषण सापेक्षित हो । जेठो, माइलो, साइलो, कान्छो भन्दा सुहाउँछ । सम्मानका लागि ज्येष्ठ जोडेर पनि आखिर वृद्धभत्ता त भन्नै पर्‍यो । तसर्थ वृद्धजन सम्मान वा वृद्धजन भत्ता भन्दा नै उचित होला । बुद्ध भगवान्ले आफ्ना गाउँ–सहरका वृद्धजनलाई महल्लक भनेर सम्बोधन गरेका छन् । धर्मशास्त्रकारले पनि उमेर खाएका वयोवृद्धहरू र विद्या पढेका युवा नै भए पनि ज्ञानवृद्धको रूपमा तिनलाई सम्मान गर्नुपर्छ, राज्यले वयोवृद्ध, ज्ञानवृद्धहरूका कुरा सुन्नुपर्छ भनेका छन् । हाम्रो देशले सत्तरी वर्ष उमेर पुगेका वृद्धजनलाई वृद्धवृत्तिले सम्मानित गर्दै आएको छ । यस उमेरलाई अझ पाँच वर्ष घटाएर पैँसठ्ठी वर्ष पुगेपछि नै वृद्धजन वृत्ति दिएर सम्मान दिनुपर्छ भन्ने आवाज पनि उठ्न लागेको छ । अघि–अघि कति उमेरदेखि वृद्धत्व हुने बुढ्यौली लाग्ने परम्परा थियो त भन्ने कुरा पनि हेरौँ । साठी वर्ष पुगेपछि बुढ्यौली लाग्ने कुरा भागवतको माहात्म्यमा ‘गतषष्ठिवर्ष’ भनेर उल्लेख छ । सप्तशती चण्डीको दुर्गास्तुतिमा पचासी वर्षको उमेरलाई परिपक्व वृद्धत्व हुने भनिएको छ— ‘मया पञ्चाशीते बयसी’ ।

हाम्रो वैदिक धर्म परम्परा अनुसार सय वर्षको मनुष्य जीवनलाई चार आश्रममा विभक्त गरिएको छ । पहिलो पच्चीस वर्षको उमेर गरुकुल विद्यालय गएर विद्या अध्ययन गरेर ज्ञानविज्ञानमा पारङ्गत भएर स्नातक भएपछि विवाह गरेर गृहस्थ आश्रममा रहने । अनि छोरालाई गृहस्थ आश्रम सुम्पेर ५० वर्षपछि शिक्षा–उपदेश दिंँदै वानप्रस्थ आश्रममा रहने । ७५ वर्षको उमेरमा संन्यास लिने र सबै कुरा छाडेर आत्माराम हुने । यति कुराबाट के बुझिन्छ भने साठी वर्षसम्मको उमेर शारीरिक कर्म गर्ने जीवनको अनुभव बटुल्ने त्यसपछि आफूले जानेका–बुझेका, अनुभव गरेका सत्कर्म सदाचारका उपदेश दिँदै अध्ययन–अध्यापन गर्दै सय वर्षसम्म आन्तरिक आत्मालाई सक्रिय राखिरहने । कुर्वन्नेव हि कर्माणि जिजीविषेत् शतम् समा : ।

एउटा इतिहासको प्रसंग छ, वृद्धकै प्रसंगमा । पृथ्वीनारायण शाह विसं १७७९ मा जन्मे, १८३१ म बाउन्न वर्षकोमा मृत्यु शैय्यामा हुँदा उनले आफूले गरेका, जानेका, सुनेका, अनुभव गरेका कुरा भाइभारदारलाई उपदेश दिनथाले । त्यसमा ‘बूढा मरे, भाषा सरे’ भनेका थिए । ‘मैले भनेका कुरा तिमीहरूले आफ्ना सन्तानलाई सुनाउला, तिम्रा सन्तानले हाम्रा सन्तानलाई सुनाउलान् र यो राज्यलाई थामी खानन्’ भनेका थिए । उमेरमा उनी बाउन्न वर्षकै थिए, आफ्नो जीवनका अनुभवले त उनी ज्ञान–वृद्धै थिए नै, यो उपदेश भारदारका र मेरा सन्तानमा सर्दै–सर्दै जानेछ र राज्य सञ्चालनको काँढी बुझ्नेछन्, यो राज्य थामी खानेछन् भनेका थिए । उनी बितेपछि उनका उत्तराधिकारी योग्य भएनन् । तापनि नायव बहादुर शाह र तिनै साधिएका भारदाररूले राज्य बढाएर एकीकरण गरेर पूरा पारे, पृथ्वीनारायण शाह बितेको ३० वर्षपछि । तर ती साधिएका अनेकौं भारदार मासिइहाले, उनका सन्तानले राज्य सञ्चालन गर्ने काँढी नै बुझेनछन् । उनका हातबाट राज्य सञ्चालनै भएन । उनको उपदेश लेखेर अरूले राखिदिएकाले पढ्न त पाएका छौँ, तर अहिलेका शासकहरू आफै–आफ छन् । पृथ्वीनारायणभन्दा कता हो कता जान्ने स्वयम्भू छन् । उनले गरेका, भोगेका, अनुभवले राज्य सञ्चालन गर्ने तत्त्व बुझ्नै चाहँदैनन् । बुझेको भए यस्तो अन्याय, अत्याचार, दण्डविहीनता फैलिने नै थिएन ।

वृद्धतम वर्षीयान्कै प्रसङ्गमा मैले पृथ्वीनारायण शाहको यो वृद्धोत्तम् कोट्याएको हुँ, अब एउटा लोकोक्तिको प्रसङ्ग पनि उल्लेख गर्न चाहन्छु । ‘जब पुग्यो साठी हातमा लाठी, जब पुग्यो सत्तरी खुट्टा लागे लत्तरी, जब पुग्यो असी थचक्कै बसी, जब पुग्यो नब्बे हब्बे न कब्बे, जब पुग्यो सय सबै दिन गए ।’

भगवान् बुद्धको उक्ति उद्धृत गरेर वृद्धतम पुरुषको सत्कार, सम्मान कसरी गर्नुपर्छ, किन गर्नुपर्छ भन्ने एउटा प्रसङ्ग छ । यो अढाई हजार वर्षभन्दा पहिलेको सिद्धार्थ गौतम बुद्धका पालाको प्रसङ्ग हो । त्यसबेला गंगा उत्तरतर्फ तराई पहाडसम्म ब्रजिक लिच्छविका आठ गणराज्य थिए । ती आपसमा मिलेर बसेका थिए, वैरीको आक्रमण भयो भने ती सबै एकजुट भएर जाइलाग्थे । त्यसबेला गङ्गा नदीमा ठूलठूला जहाजहरू नै यातायातका र मालसामान ओसार–पसारका साधन थिए । घाटमा– बन्दरगाहमा सामान लाध्दा, ओराल्दा लाग्ने भन्सार दस्तुर लिच्छविहरू नै लैजान्थे र गङ्गापारि आजात शत्रु भन्ने राजाको एकतन्त्री शासन थियो । उनीले कहिल्यै भन्सार महसुल लिन पाउँदैनथे । सधैँ आजात शत्रु राजाका सिपाही हारेर खाली हात फर्कन्थे ।

एकदिन राजाले विश्वासिला मन्त्री वर्षकार ब्राह्मणलाई लिच्छविहरू किन यसरी बलिया भएका रहेछन् ? बुद्ध भगवान्सँग सोधेर, बुझेर आऊ भनेर मन्त्रीलाई पठाएछन् । वर्षकार ब्राह्मण मन्त्रीले भगवान् बसेको विहारमा गएर लिच्छविहरू किन यसरी बलिया भएका रहेछन् भनेर सोधे ।

भगवान् बुद्धले आठगण राज्य मिलेकाले धेरै छन् लिच्छविहरू, यिनीहरू बलिया हुने यी सात कारणहरू भनेर सुनाएका थिए, तिनमा मुख्य यी हुन्– (१) जबसम्म लिच्छविहरू महिलाहरूमाथि अत्याचार, अनाचार गर्दैनन्, सत्कार, सम्मान पूजा गर्छन्, तबसम्म यी बलिया भइरहन्छन् । (२) जबसम्म यी लिच्छविहरू गाउँ–सहरका महल्लक– वृद्धतम वर्षीयान् जनहरूलाई हेला गर्दैनन्, सम्मान गर्छन्, सत्कार गर्छन्, पूजा गर्छन्, तबसम्म यी बलिया भइरहन्छन् । (३) जबसम्म यी लिच्छविहरू आपसमा मिलिरहन्छन्, कलझगडा गर्दैनन्, एकत्व भएर मिलेर बस्छन्, आपसमा फुट्दैनन्, मिलेर काम गर्छन्, मिलेर भोग गर्छन्, तबसम्म यी बलिया नै भइरहन्छन् । आदि–आदि । बुद्धका यस्ता ७ उपदेश अहिलेसम्म नै गणतान्त्रिक शासकका लागि आवश्यक उपयोगी पनि छन्, मननीय पनि ।

अहिलेसम्म विशेषत: बौद्धमार्गी नेवार वर्गमा वृद्धतम–महल्लकको सम्मान गर्ने परम्परा चलिआइरहेको छ । यिनमा सतहत्तर वर्षलाई वृद्धतम उमेर मानेको देखिन्छ । चौरासी वर्ष पुगेकालाई ‘सहस्र चन्द्रदर्शन’ गर्ने भनेर सम्मान, सत्कार, कदर पूजा गर्दै रथमा चढाएर नगर परिक्रमा गराइन्छ । बुद्धकालदेखि चलिआएको यस प्रथालाई नेपालले अहिलेसम्म कायम गरिआएको छ । अहिले त यो चौरासी गर्ने विधि अरू नेपालीमा पनि चल्नलागेको छ ।

देशमा वृद्धतम जनलाई तथा महिला वर्गलाई सम्मान, सत्कार गर्नुपर्छ भन्ने भावनाले प्रेरित भएरै भर्खरै नेपाल सरकारद्वारा वृद्धभत्ताको व्यवस्था गरिएको छ । महिला वर्गलाई सम्मान, सत्कार गर्नुपर्छ, तिनमा अनादर, अत्याचार गर्नुहुन्न भन्ने भावना आइरहेछ । ‘यत्र नार्यस्तु पूज्यनते रमन्ते तत्र देवाता:’ भन्ने मनुको सदुक्ति तथा ‘मुढाको आगो ताप्नु बूढाको कुरा सुन्नु’ भन्ने लोकोक्ति पनि छ । यस्तै परदेश जाँदा बूढा मान्छेलाई खिस्सामा हालेर लानुपर्छ । अर्थात् बोकेरै भए पनि लानुपर्छ । त्यसबाट परदेश जाँदा सहयोग पुग्छ भन्ने भाव हो ।

घरगाउँमा बहुतै चलेको बूढाको महिमा दर्शाउने उक्ति पनि यहाँ सान्दर्भिक छ । जन्तीलाई घर गाउँलेले अड्को थाप्दै सोध्छन्—

कति आयौ बूढापाका, कति आयौ फुच्चा,

कति बाट्यौ नाम्ला–दाम्ला, कति बाट्यौ कुचा

जन्तीले उत्तर दिँदै यस्तो भन्छन्–

धेरै आयौँ बूढापाका, थोरै आयौँ फुच्चा

धेरै बाट्यौँ नाम्ला–दाम्ला, थोरै बाट्यौँ कुचा

यो सवाल–जवाफ बडो मार्मिक छ । घरगाउँलेले हाम्री छोरीले घरमा दु:ख पाउँछे कि सुख पाउँछे भनेर सोध्छन् । गाउँमा बूढा धेरै भए भने उनीहरूले मेलमिलाप राख्छन् र कलझगडा हुन पाउँदैन । युवा धेरै रहेछन् भने कलझगडा बढी हुन्छ, त्यस अर्थले सोध्दा धेरै बूढा आएका छन्, थोरै फुच्चा आएका छन्, घरमा धेरै वस्तुभाउ गोठ हुँदा दाम्ला धेरै चाहिने हुँदा दाम्ला धेरै बाट्नुपर्‍यो । काम गर्ने खरखेताला धेरै हुँदा काम गर्ने मान्छेका लागि नाम्ला धेरै चाहिने भएकाले नाम्ला धेरै बाटियो । काम गर्ने मान्छे धेरै हुँदा, तपाईकी छोरीले सुख पाउँछे भन्ने जन्तीको भाव हो । यस सवाल–जवाफमा पनि बूढापाकाकै महिमा गाइएको छ ।