नेता खोज्ने कि नीति ?

अहिले नेपालमा खास गरी नेतासम्बन्धी सवाललाई लिएर दुई परस्पर विरोधी प्रश्न एकसाथ उठिरहेको सन्दर्भले त्रिपिटकको यही श्लोकको स्मरण गराएको छ । सर्वत्र भनिँदै छ, ‘देशमा नेता भन्नलायक कोही भएनन् ।’ तर आफूलाई लायकको नेता, प्रधानमन्त्रीका न्यायोचित आकांक्षी दाबी गर्नेहरूको शृंखलामा नयाँ टाउकाहरू जोडिएर त्यो अझ लम्बेतान बनिरहेको छ । नेतृत्वको खडेरी परेको छ भन्ने भाष्य र ‘लायक नेता’ हरूको अनन्त शृंखलाले एकसाथ एकअर्कालाई गिज्याइरहेको विचित्रको अवस्था अहिले उपस्थित छ ।

यस्तो चर्चाका बीच आमनागरिकको ठूलो पंक्तिले असल नेतृत्वको चर्को अभाव महसुस गरिरहेको चाहिँ साँचो हो । नागरिक तहमा व्याप्त यस्तो मनोविज्ञानको दोहन गर्न भनेर ‘वैकल्पिक शक्ति’ अथवा ‘सामाजिक अगुवा’ को आवरणमा नेतृत्वका नयाँ आकांक्षी रंगमञ्चमा उदाइरहेका छन् । टेलिभिजन कार्यक्रममार्फत नेता जन्माउने घोषणाप्रति पनि जनताले आशावादी नजर लगाउनुपरेको विचित्रको अवस्था सिर्जना भएको छ । कुशल नेतृत्वको अभावले गर्दा नेपालको उन्नति हुन नसकेको हो भन्ने चर्चा घनीभूत हुँदै गर्दा हामीले एउटा यक्षप्रश्न आफैंसामु तेर्स्याउन नितान्त आवश्यक छ । त्यो हो— अहिले हामीलाई नेता चाहिएको छ कि विधि संस्थागत गर्ने नीति ? यो प्रश्नको समुचित जवाफ खोजेर मात्र नेता खोज्ने ध्याउन्नमा लाग्नु बुद्धिमानी हुन्छ ।

आदर्श नेता

व्यक्तिलाई सर्वोपरि मान्ने समाजमा आदर्श नेताको खोजी हुने गर्छ । हामी त्यस्तै समाजबाट गुज्रिएर अहिलेको अवस्थासम्म आइपुगेका हौं । ‘म नै राज्य हुँ, राज्य नै म हो’ भन्ने फ्रान्सका लुई चौधौंको भनाइले त्यही समयको मर्म झल्काउँछ । त्यति बेला नेता र नीति, राजा र राज्य एकअर्काबाट छुट्टिइसकेका थिएनन् । व्यक्ति प्रभावी हुने त्यस युगमा जिम्मेवारी वहन गर्ने व्यक्ति गुणवान् नभए समग्र देश र समाजको पतन हुन्छ भन्ने मान्यता प्रबल थियो । त्यति बेला लेखिएका राजनीतिसम्बन्धी अधिकांश सन्दर्भमा ‘आदर्श राजा’ को अवधारणा र आवश्यकताबारे प्रकाश पारिनुको औचित्य असल नेतृत्वको खोजी नै थियो । कौटिल्यको ‘अर्थशास्त्र’, प्लेटोको ‘द रिपब्लिक’ अथवा मेकियाभेलीको ‘द प्रिन्स’ त्यस्तै आवश्यकताका उपज हुन् ।

राजाको मनोविज्ञानसँग समाज र समग्र देशको भाग्य गाँसिएकाले राजा त्रुटिरहित, गुणवान् हुनुपर्छ भन्ने भाव त्यति बेला लेखिएका शास्त्रमा यत्रतत्र पाइन्छन् । उदाहरणका लागि मनुस्मृतिको सातौं अध्यायमा उल्लेख गरिएको राजधर्मसम्बन्धी विवरणलाई लिन सकिन्छ । राजा नभएको ठाउँ बस्नलायक हुँदैन, अर्थात् राजाले राज्यलाई बस्नलायक बनाउँछ भन्ने व्यक्तिकेन्द्रित भाव मनस्मृतिलगायत ग्रन्थमा सन्निहित छन् । ‘यस समय राजा नहुनाले सर्वत्र भयले हाहाकार मच्चिन लाग्यो, यसकारण यस जगत्को रक्षा गर्न ईश्वरले राजाको रचना गरे,’ मनुस्मृति (७।३) मा प्रस्टै भनिएको छ । ‘ईश्वरले इन्द्र, वायु, यम, सूर्य, अग्नि, वरुण र कुवेर — यी आठ देवताहरूको सार खिचेर राजाको उत्पत्ति गरेका हुन्,’ नेतृत्व ‘अलौकिक’ क्षमताको हुनुपर्ने आग्रह मनुस्मृति (७।४) ले राखेको छ । राजा विष्णुका अवतार हुन् भन्ने हिन्दु मान्यता र दण्डको सम्यक् वितरण गर्ने राजा इन्द्रियजयी हुनुपर्छ भन्ने कौटिल्य (६।१–२) को भनाइ यस्तै आग्रहका उपज हुन् ।

विशेषतः औद्योगीकरण सुरु हुनुअघि राजनीतिबारे लेखिएका ग्रन्थमा नेतृत्वको महत्तालाई सर्वोपरि मानिएको हामी पाउँछौं । त्यति बेला नेतृत्वलाई बढ्ता महत्त्व किन दिइयो र नेता आदर्शवादी हुनुपर्छ भन्ने मान्यताले प्रश्रय किन पायो भन्नेबारे प्रकाश पार्न त्यति बेलाको समाज विन्यासतर्फ ध्यान दिन आवश्यक छ ।

जति बेला यस्तो आग्रह पालियो, त्यति बेला धर्मको जञ्जालबाट विज्ञान मुक्त भइसकेको थिएन । तर्क र प्रमाणलाई अन्धआस्थाले अधीन गरेको थियो । त्यति बेला विधि अथवा नीतिले नभएर अमुक व्यक्तिले समाजलाई डोर्‍याउने गर्थ्यो । ‘मत्स्य न्याय’ हावी हुने त्यस बाहुबली युगमा व्यक्तिकेन्द्रित चिन्तन प्रभावी हुनु अस्वाभाविक थिएन । त्यस्तो परिवेशमा राज्यको लगाम गलत व्यक्तिको हातमा पुगे देशवासीले दुःख र हैरानीको चाङ बेहोर्नुपर्थ्यो । एउटा व्यक्तिको मनस्थितिसँग हजारौं मानिसको नियति गाँसिएको हुन्थ्यो । त्यसैले राजाको असीमित अधिकार र स्वेच्छाचारितालाई नैतिक पाशमा बाँधेर उसमा सद्गुण आरोपित गर्न राजनीतिसम्बन्धी तत्कालीन चिन्तनले ‘राजधर्म’ र ‘आदर्श राजा’ को राग अलापेको थियो ।

अहिले समय बदलिएको छ । व्यक्तिमाथि नीति र विधि प्रभावी भएको युगमा हामी बाँचिरहेका छौं । यति हुँदाहुँदै पनि हामी विगतको धङधङीबाट मुक्त हुन सकिरहेका छैनौं । आदर्श नेताले हामीलाई डोर्‍याओस् र हामीले भोगिरहेका यावत् समस्या निर्मूल गरोस् भन्ने चाहना राखिरहेका छौं ।

नेताको सीमा

समय फड्केर अगाडि पुगिसक्दा पनि नेता खोज्ने आम मनोवृत्ति कायम रहनुले नेपाली समाज स्वस्थ छैन भन्ने देखाएको छ । बेथिति, अविकास, अन्योल, असुरक्षा र निराशामा डुबेको समाजले मात्रै असल नेतृत्वको चाहना राख्ने गर्छ । नेताको अभाव खड्किनु भनेकै सामाजिक रोगको लक्षण हो । त्यसैले रोगको लक्षणप्रति सम्मोहित हुँदै नेताको खोजीमा भौंतारिनुभन्दा रोग निर्मूल गर्ने दिशा पहिल्याउनु सर्वथा उपयुक्त हुन्छ ।

लोकतन्त्र भनेकै व्यक्तिमाथि विधि, नेतामाथि नीति हावी हुने व्यवस्था हो । विधि र नीतिको सर्वोपरितालाई स्विकार्ने संस्कार नै वस्तुतः लोकतान्त्रिक संस्कार हो । लोकतन्त्रमा राज्य र समाजका अवयवहरूले गर्ने उत्कृष्ट काम भनेकै विधि र नीतिको सुदृढीकरण हो । विधि कमजोर हुँदै गयो भने अमुक व्यक्तिको अधीनता स्विकार्ने मनोवृत्ति प्रभावी हुँदै जान्छ । आदर्श नेताको सपना देख्दै गर्दा हामीले लोकतान्त्रिक विधिको चिहानमाथि मात्रै त्यस्तो नेतृत्व अंकुरित हुन सक्छ भन्ने हेक्का राख्नुपर्छ ।

नेपालकै इतिहासको एउटा प्रसंग झिकौं । राजाको निधनपछि उसको जेठो छोरोले राजगद्दी सम्हाल्नु राजतन्त्रात्मक व्यवस्थाको प्रचलित विधि हो । राजा प्रतापसिंह शाहको मृत्यु हुँदा उनका जेठा छोरा रणबहादुर नाबालक थिए । दिवंगत राजाका जेठा छोरालाई राज्याभिभार ग्रहण गराउने विधि कार्यान्वयन गराउन नाबालक राजाको नाममा नायवी चलाउने आकांक्षीहरू दरबारभित्र बर्खे च्याउसरिी फुत्त–फुत्त उम्रिन थाले । नायवीको सवाल निरूपण गर्ने सर्वस्वीकार्य विधि थिएन । विधि कमजोर भएको ठाउँमा व्यक्ति हावी हुनु अवश्यंभावी थियो । त्यस्तै किचलो र छिनाझप्टीका बीच भीमसेन थापा र जंगबहादुर कुँवरको उदय भएको थियो ।

विधि कमजोर भएको अथवा त्यसले जनआकांक्षा सम्बोधन गर्न नसकेको ठाउँमा कुशल नेताको चाहना प्रखर हुन पुग्छ । त्यस्तै ठाउँमा चामत्कारिक नेतृत्व (केरिज्म्याटिक लिडर) को उदय हुनु संयोग होइन । यस्तै खालको सामाजिक परिवेशले रूसमा लेनिन, जर्मनीमा हिटलर, अमेरिकामा रुजवेल्ट, चीनमा माओ, भारतमा नेहरू र पाकिस्तानमा जिन्नाको उदय गराएको तथ्य स्मरणीय छ ।

लोकतान्क्रिक संस्कारले अमुक व्यत्तिलाई सर्वोपरि अथवा सर्वगुणसम्पन्न मान्दैन । देश र समाजले भोगिरहेका समस्याहरूको ओखती सामूहिक रूपमा खोज्नुपर्छ भन्ने मान्यताको पक्षमा यसले पैरवी गर्छ । यति जान्दाजान्दै पनि हामी ‘चामत्कारिक नेता’ को पर्खाइमा पुर्पुरोमा हात राख्दै बस्यौं भने भोलि गएर यो लोकतन्त्रको विनाशको कारक पनि बन्न सक्छ ।

यस्तै खालको जोखिमबारे बीआर अम्बेडकरले बेलायती उपनिवेशबाट भर्खरै स्वतन्त्र भएको भारतका बासिन्दालाई सचेत गराएका थिए । भारत स्वतन्त्र भएपछि गठन भएको संविधान मस्यौदा समितिको अध्यक्षका हैसियतले भारतीय संसद्समक्ष संविधानको मस्यौदा पेस गर्ने क्रममा उनले आगामी दिनमा भारतीय लोकतन्त्रलाई तीन वटा जोखिमबाट जोगाउनुपर्ने विचार राखेका थिए । तीमध्येको एउटा जोखिम थियो— चामत्कारिक नेतृत्वको चाह । अमुक व्यक्तिलाई संकटमोचक ठहर गरेर उसको अन्धसमर्थन गर्ने, उसका हातमा आफ्ना अधिकार र स्वविवेकलाई निःसर्त अर्पण गर्ने शैली अप्रजातान्त्रिक हो र यसले भारतलाई अधिनायकवादतर्फ डोर्‍याउन सक्छ भनी उनले सतर्क गराएका थिए । नेताको परिधि सीमित हुनुपर्छ, उसलाई स्वच्छन्द छोड्नु हुँदैन, लोकतान्त्रिक विधिले उसलाई नियमन गर्नुपर्छ भन्ने भाव उनको अभिव्यक्तिमा सन्निहित थियो ।

नेतालाई सर्वेसर्वा मान्दा उसको चिन्तनभित्र देश र जनताले खुम्चिनुपर्ने विडम्बनापूर्ण अवस्था उत्पन्न हुन्छ । नेतृत्व गलत भएमा उसलाई सच्याउने विधि बाँकी रहँदैन, जसका कारण नेताको पतनसँगै अमुक आन्दोलन, समाज र राष्ट्रको पनि पतन हुन पुग्छ । यस्ता सम्भावनालाई कम आँक्दै जर्मन दार्शनिक नित्सेले ईश्वरको मृत्युको घोषणा गर्दै गर्दा अबउप्रान्त मानवलाई अलौकिक मानव (सुपरम्यान) ले डोर्‍याउने उद्घोष गरेका थिए । नित्सेको दर्शनकै पदचिह्न पछ्याउँदै हिटलरले आफूलाई नित्सेले संकेत गरेको अलौकिक मानव अर्थात् महामानवका रूपमा प्रस्तुत गरे ।

इन्द्रियजयी बनेर आदर्शवान् देखिने होडमा उनी मांसाहार, मदिरालगायत अम्मलबाट टाढा रहे । यौनबाट निवृत्त हुन अथवा भएको देखाउन बिहे गरेनन् । प्रेमिका इभा ब्राउनलाई राजधानी बर्लिनबाहिरै राखेर उनीसँगको सम्बन्धलाई सार्वजनिक हुन दिएनन् । हिटलरको ‘चामत्कारिक नेतृत्व’ प्रति उनका समर्थक मात्र होइन, उनी स्वयं पनि विश्वस्त थिए । दोस्रो विश्वयुद्धअघि जर्मनीले चेकोस्लोभाकियामाथि हमला गर्नुअघि बेलायतले गर्नसक्ने प्रतिरोधबारे सहयोगीहरूले सतर्क गराउँदा हिटलरले अभिमान देखाएका थिए, ‘युद्ध हतियारले होइन, नेताले जित्ने हो । जर्मनीको (अर्थात् मेरो) जोडा हुने गरी बेलायतसँग अहिले नेता छैन ।’ त्यति बेला बेलायतका प्रधानमन्त्री चेम्बरलिन थिए, जो नीति र नेतृत्वक्षमता दुवैमा हिटलरभन्दा असाध्यै निम्छरा थिए । तर जर्मनीसँग नभएको एउटा कुरा बेलायतसँग थियो । त्यो हो— अनुपयुक्त पात्रलाई उपयुक्त पात्रद्वारा प्रतिस्थापन गराउन सकिने लोकतान्त्रिक विधि । जर्मनीसँग विधिलाई प्रधान मान्ने पद्धति नभएकाले हिटलरसँगै जर्मनीको पनि पतन भयो ।

नीतिमा जोड

असल चरित्र र नियत भएका व्यक्तिलाई नेता मान्ने चाहना राख्नु अस्वाभाविक होइन । तर यस्तो चाहना राख्दै गर्दा यसलाई दोहन गरेर अमुक व्यक्ति हाम्रो ‘शासक’ बन्न आइनलागोस् भन्नेबारे चाहिँ हामीले हेक्का राख्नुपर्छ । लोकतान्त्रिक विधिबाटै त्यस्तो चाहना पूरा गराउनेतर्फ उन्मुख हुनु बढी बुद्धिमानी हुन्छ ।

यसका लागि हामीले असल व्यक्ति मात्र नेतृत्वमा आउन सक्ने र खराब आचरण भएका व्यक्तिलाई नेतृत्वबाट हटाउन सक्ने नीतिलाई विधिको रूप दिन सक्नुपर्छ । फौजदारी कसुर गरेको, लैंगिक हिंसामा प्रवृत्त भएको, भ्रष्टाचार गरेको व्यक्तिलाई चुनावमा उम्मेदवार बन्न अथवा सार्वजनिक पद धारण गर्न अयोग्य ठहर गर्ने विधिलाई संस्थागत गरिनुपर्छ । सुशासनका लागि सामूहिक पहल गरेर हामीले त्यस्तो विधिलाई अझ सबल बनाउँदै लैजानुपर्छ ।

विधिलाई सर्वोपरि मान्दै गर्दा व्यक्तिको महत्त्व ठ्याम्मै हुँदैन भनेको चाहिँ होइन । लोकतन्क्रमा व्यत्तिको पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । त्यसैले नेतृत्वका आकांक्षीमध्ये सबल पात्रहरू नेतृत्व तहमा उक्लिन सक्ने विधि संस्थागत गर्ने गरी अग्रसरता लिनु अहिलेको टड्कारो आवश्यकता हो । नेताको जन्म कोठेविमर्श अथवा टेलिभिजन कार्यक्रमबाट हुन सक्दैन । आन्दोलनको रापबाट गुज्रिनु नेताका लागि अनिवार्य हुन्छ । राजनीतिक अधिकार संस्थागत भइसकेकाले नेपालमा राजनीतिक आन्दोलनको चरण समाप्त भइसकेको छ, तर योग्य मानिस नेतृत्वमा आउने प्रक्रियाको अन्त्य भइसकेको छैन । कुशासन, भ्रष्टाचार, सामाजिक–सांस्कृतिक विभेद, अविकास, धनी र गरिबबीचको बढ्दो खाडललगायत समस्याले नेपाली समाजमा अझै जरा गाडिरहेका छन् । त्यस्ता समस्याविरुद्ध सामाजिक आन्दोलनलाई घनीभूत बनाउन सकियो भने आन्दोलनको रापबाट खारिएर कुशल नेतृत्व पंक्ति उदाउने सम्भावना प्रबल छ । दलहरूभित्र नेतृत्व चयन गर्ने विधिलाई अझ लोकतान्त्रिक, पारदर्शी र समावेशी तुल्याउँदै गयौं भने यसले पनि असल नेताको अभावलाई शनैःशनैः सम्बोधन गर्दै जानेछ ।

twitter : @sujitmainali