बर्लिनको पर्खाल ढलेपछि

जसलाई पार गरेर भाग्न खोज्दा हजारौं मानिस गिरफ्तार भए भने कतिले मृत्युवरण गरे । साम्यवादी पूर्वीय जर्मनीमा स्वतन्त्रता थिएन, दमन थियो । त्यस दुश्चक्रबाट भाग्न खोज्नेहरूका लागि रोक्न बनाइएको यो पर्खाल शीतयुद्धको विम्बका रूपमा सन् १९८९ सम्म रहिरहयो ।

‘गोर्वाचोभ महोदय यो पर्खाल ढाल्नुस्’ भनेर अमेरिकी राष्ट्रपति रोनाल्ड रेगन गर्जिएको केही समयपछि उक्त पर्खाल विना कुनै रक्तपात ढल्यो । लाखौं मानिसहरूबीच विभेदको रूपमा रहेको यो पर्खाल ढलेपछि स्वतन्त्र विश्व खुसी भयो । पूर्वी युरोपबाट विस्तारै साम्यवादी शासन प्रणालीहरू समाप्त भए । बाल्टिक राज्यहरू स्वतन्त्र भए । सन् १९९१ सम्म आइपुग्दा सोभियत साम्यवाद पतनमात्र भएन, उक्त राष्ट्र नै विघटन भयो । बीसौं शताब्दीकै मूलस्वर स्वतन्त्रता हो भन्ने इतिहास रचियो । हुन त सन् १९८५ मा सत्तामा आएपछि सोभियत नेता मिखाइल गोर्वाचोभले पुनर्निर्माण र खुलापनको कार्यक्रम ल्याएका थिए । सोभियत साम्राज्य आर्थिक संकटमा फँसेको थियो । उसको भूराजनीति विश्वबाट पछि हट्दै गएको केही समय भएको थियो । अमरिकीहरूले नेतृत्व गरेको स्वतन्त्र विश्वको विजय भयो, जुन शीतयुद्धको अन्त्य भनेर मानवजातिको इतिहासमा अंकित छ ।

करिब ४५ वर्ष लामो वैचारिक ध्रुवहरूको यो द्वन्द्व युरोपमा बढी केन्द्रित थियो । दोस्रो विश्वयुद्धपछि चर्किएको यो द्वन्द्वका क्रममा हंगेरी र चेकोस्लाभाकियाले सोभियत साम्यवादको हस्तक्षेपमा कम्युनिस्ट शासन अन्तर्गत रहनुपर्‍यो । पोल्यान्ड, रुमानिया, अल्वानिया आदि राष्ट्रहरू साम्यवादी भए । युगोस्लाभाकिया आफ्नै प्रकारले साम्यवादी बन्यो । पूर्वी युरोप साम्यवादी र पश्चिम युरोप पुँजीवादी बने । पूर्वी जर्मनीका जनता पश्चिमीजस्तै स्वतन्त्र र सम्पन्न बन्न चाहन्थे । तर त्यसलाई बर्लिनको पर्खालले रोक्यो । बर्लिनको पर्खाल ढलेपछि पूर्वी जर्मनीका अन्तिम शासक एरिक होनेकरले क्युबामा शरण लिए । वर्तमान रूसका राष्ट्रपति बर्लिन पर्खाल ढलेको बेला पूर्वी जर्मनीको ड्रेसडेन सहरमा केजीवी गुप्तचर संस्थाको अधिकारी थिए । शीतयुद्ध अन्त्यलाई बीसौं शताब्दीको ‘ठूलो भूराजनीतिक विध्वंस’ भन्ने पुटिन अहिले शीतयुद्धकालीन आफ्नो राष्ट्रको वैभव फर्काउन लागिपरेका छन् । शीतयुद्धको अन्त्यलाई प्रसिद्ध हार्वर्ड विश्वविद्यालयका प्राध्यापक स्यामुअल हन्टिङटनले प्रजातन्त्रको तेस्रो लहर भने । उनले ‘थर्ड वेब’ शीर्षकमा पुस्तक नै लेखे ।

अर्का राजनीतिशास्त्री फ्रान्सिस फुकुयामाले यस घटनालाई ‘इतिहासको अन्त्य’ भनेर नामकरण गरे । प्रजातन्त्र र बजार अर्थप्रणालीलाई नै विश्वको अन्तिम शासन पद्धति भनी ठोकुवा गरे । तर त्यो सत्य सावित भएन । संसार अहिले एकाधिकारवादतर्फ फर्किरहेको छ । उदार प्रजातन्त्र संकटमा छ । मानवजाति प्रविधि सभ्यतामा प्रवेश गरिरहेको छ । इतिहासको अन्त्य भविष्यवाणीबाट फ्रान्सिस फुकुयामाले नाम र बदनाम दुवै कमाए । उक्त घटनापछि पूर्वी युरोप लगायत विश्वका कैयौं राष्ट्रहरूले खुला बजार र प्रजातान्त्रिक पद्धति अपनाए । जसलाई अर्थशास्त्रीहरूले नवउदारवाद भन्छन् । यसले आम जनताको जीवनस्तर उकास्न सकेन ।

केही सीमित मालिकहरूमा अपार सम्पत्ति थुप्रियो । प्रजातन्त्र चलाउनेहरू नै यसलाई बिगार्न उद्यत बने । पूर्वी युरोपभरि लोकप्रियतावाद हावी छ । युरोपियन युनियन मरिरहेको छ भने बेलायत युरोपबाट निस्कने सकसमा छ । अमेरिका डोनाल्ड ट्रम्पको जातिवादी, अनुदारवादी र लोकप्रियतावादी शासनको सिकार भएको छ । पश्चिमी विश्व व्यवस्थाको ‘प्रोजेक्ट’ धराशायी भएको छ । शीतयुद्धको अन्त्यपछि जुन आशा देखिएको थियो, त्यो अहिले निराशा, विभाजन र शासनको संकटको रूपमा देखापरेको छ । यो ३० वर्षमा एउटा पुस्ता हुर्किएको छ, जसलाई बर्लिनको पर्खाल ढलेको सम्झना छैन । सूचना र प्रविधि क्रान्तिले सकारात्मक कुराहरू ल्याएपछि यसले मानिसलाई एक्लो विभाजनकारी बनाएको छ । सामाजिक सञ्जालको दुरुपयोगले प्रजातन्त्रलाई संकटमा पारेको छ । यस्तो बेला बर्लिनको पर्खाल ढलेको तीस वर्षलाई कसरी लिने ? जर्मनीकी चान्सलर एन्जेला मार्केलले यस उपलक्ष्यमा बोल्दै पर्खालको पतनले जर्मनीको एकीकरण सम्भव भएको बताइन् । उनले प्रजातन्त्र मानव अधिकार र कानुनको शासनमा जोड दिँदै स्वतन्त्रताको मूल्य खेलाँची नभएको बताइन् ।

जर्मनीको पर्खाल ढलेको घटनाले नेपालमा पनि एउटा सपनाको जन्म गराएको थियो । यही क्रममा ३० वर्ष लामो एकदलीय पञ्चायती व्यवस्था समाप्त भई प्रजातन्त्रको स्थापना भयो । तर विरोधाभास यो छ कि विश्वका साम्यवादी पतन हुँदै गर्दा नेपालका साम्यवादी पञ्चायत ढाल्न सहायक बने । अहिले १० वर्ष ‘जनयुद्ध’ गरेको माओवादी घटक पनि प्रजातान्त्रीकरणसँगै सत्तामा छ । यहाँका साम्यवादी दलहरू विचारको राजनीति नगरेर प्रजातान्त्रिक संविधान अन्तर्गत छन् । पञ्चायत ढलेको ३० वर्षपछि पनि नेपाली जनताको जीवनस्तर भने उठ्नसकेको छैन । प्रजातन्त्र स्थापनापछि नेपालमा अपनाइएको आर्थिक नीति नवउदारवादले कल्याण गरेन । सीमित व्यक्तिहरू धनी बने । यस्तो परिस्थितिमा शासन गरिरहेका साम्यवादी भन्नेहरू उदार प्रजातन्त्र अन्तर्गत नै छन्, जसलाई हेगेलवादी चिन्तक स्लोभाज जिजेकले ‘फुकुयामावादी वामपन्थी’ भनेका छन् । यिनीहरू लोकप्रियतावादी, प्रेसप्रति अनुदार र एकाधिकारवादी मनोविज्ञानले ग्रस्त छन् ।

आज अमेरिका र मेक्सिको सिमानामा पर्खाल बनाउनेहरू सक्रिय हुनथालेका छन् । नयाँ शीतयुद्धको संकट देखिएको छ । यो नयाँ शीतयुद्ध चीन र अमेरिकाबीच चल्ने देखिन्छ । वर्तमान रूस पनि पश्चिमसँग द्वन्द्वरत छ । उत्तर कोरियाको आणविक कार्यक्रम र इरानको आणविक वम निर्माण गर्ने महत्त्वाकांक्षा नयाँ शीतयुद्धका प्रेरकहरू हुन् । साम्यवाद एउटा राजनीतिमात्र नभएर पुँजीवाद विरुद्धको नयाँ जीवन पद्धति निर्माण दाबी गरिएको दर्शन थियो । त्यो त अब रहेन, तर नयाँ आवरण र स्वार्थहरूले गर्दा विश्व फेरि नयाँ ध्रुवीकरणतर्फ जाँदैछ । शीतयुद्धको अन्त्यपछि अमेरिकी चिन्तक चार्ल्स क्राथिमिरले अमेरिकाको विजयलाई एकध्रुवीय क्षण भनेका थिए । तर ३० वर्षपछि विश्व बहुध्रुवीय मात्रै होइन, झन् धेरै समस्याहरूले घेरिँदै गएको छ । तर वर्तमानमा विश्व मालिक बनेको पुँजीवादी पश्चिमको विरुद्ध त्यस्तो वैकल्पिक विचारधाराले चुनौती दिएको छैन । तर राष्ट्र–राष्ट्र बीचको महाखेल र भूराजनीतिक प्रतिस्पर्धाले बर्लिनको पर्खाल फेरि कतै बन्ने त होइन भन्ने आशंका जन्माएको छ ।

बर्लिनको पर्खाल ढलेपछि युरोपको शक्ति सन्तुलनमा परिवर्तन आयो । पूर्वी युरोपका राष्ट्रहरू युरोपियन युनियन र नाटो सैन्य गठबन्धनमा आबद्ध हुनपुगे । झन् पूर्वतिर फर्किए । यो समकिरणले रूस झस्कियो । पश्चिमाहरू आफ्नो विजयले विश्वव्यापी रूपमा प्रजातन्त्र र खुलाबजार अर्थतन्त्रको वकालत गर्न थाले । उदार विश्वको विजय मानिएको यो घटनाको तीन दशकपछि आज उदार विश्व नै संकटमा परेको छ । सूचना प्रविधि क्रान्ति यसपछिको मुख्य घटना हो । अहिले सबै राष्ट्र प्रभावित रहेको यो क्रान्तिपश्चात संसार डिजिटल प्रजातन्त्र र डिजिटल एकाधिकारवादमा विभाजन हुनपुगेको छ । बेलायतका पूर्वप्रधानमन्त्री टोनी व्लेयर अबको द्वन्द्व खुला समाज र बन्द समाज चाहनेहरूबीच हुने बताउँछन् । बर्लिनको पर्खाल पनि यही द्वन्द्वमा आधारित थियो । यसर्थ समय बदलियो, चरित्र उस्तै छ ।