युवा नेतृत्वका जोखिम

त्यसैको प्रमाणपत्रले जागिर पनि खाए । तर जागिर सायद उनको गन्तव्य थिएन । विदेश पलायन हुन मन लागेन । माटोको स्पर्श खोजेर गमलाको वृत्त पट्ट फुटाई बाहिर निस्कने जराजस्तै ती सुविधा र भौतिक सुखको वृत्तबाट बाहिर निस्के । मनभित्रको उग्र अतृप्ति र केही फरक काम गर्ने हुटहुटीले उनलाई ऊर्जावान् युवाहरूको समूह बनाएर सिर्जनात्मक कार्य गर्न प्रेरित गर्‍यो । यतिखेर उनको नेतृत्वले सयौं युवा र किशोरकिशोरीको भरोसा जितेको छ । कलिलै उमेरमा युवा नेतृत्व निर्माण र उद्यमशीलताको क्षेत्रमा उनको समूहले प्राप्त गरेका उपलब्धि प्रशंसायोग्य छन् ।

एक भेटमा उनले सोधे, ‘पोलिटिक्स ज्वाइन गरूँ भन्ने लाग्या छ । कुन पार्टीमा जोडिनु ठीक होला ?’ उनको कुराले मभित्र ठूलो उत्साहको सञ्चार गरायो । राजनीति जस्तो चलायमान क्षेत्रमा बूढो शरीर र जीर्ण विचारको वर्चस्व भइरहेका बेला एउटा सिर्जनशील युवाको राजनीतिप्रतिको आकर्षण देखेर म मात्रै होइन, जोकोही उत्साहित हुन्छ । तर, मसँग उनको प्रश्नको उत्तर ठ्याक्कै थिएन । कारण, पुराना र बलिया भनिएका पार्टीमा नीति छ तर नैतिकता शून्यप्राय: छ । तिनमा शरीर र विचार दुवैले जराजीर्ण मानिसहरूको रजगज छ । त्यहाँभित्र कल्पनाशील, ऊर्जा र क्षमताले भरिएको युवा पंक्तिले न्यानो, हार्दिक स्वागत पाउने स्थिति नगण्य छ । नयाँ र वैकल्पिक दाबी गरिएका पार्टी पनि रूपले नयाँ त देखिन्छन् तर विचारहीनता र दिशाहीनतामै तिनको परीक्षणकाल सकिन लागेको छ ।

औपचारिक शिक्षा प्राप्त गरेर र सतहमा छरिएका सूचनामा मात्रै अद्यावधिक भएर आजको समाजको नेतृत्व गर्न सकिन्न भन्ने हिसाबले मैले उत्तर दिएँ, ‘त्यसभन्दा पहिले देश र विश्वको अवस्था ठीकसँग अब्जर्व गर्ने क्षमता विकास गर्नु अनि विचारधाराहरू, क्रान्तिहरू, तिनका उपलब्धि र कमजोरीको अध्ययन गर्नुपर्ला कि ?’

राजनीति नै गर्ने हो, सामूहिक सोचमा नयाँ क्रान्ति र दिशाबोध गरेर अगाडि बढ्ने हो भने क्षणिक भावुकता र रोमाञ्च मात्रै पर्याप्त छैन । समाज बुझ्नुपर्छ, संस्कृति र अर्थव्यवस्था बुझ्नुपर्छ । आजको समाजको चरित्र बुझ्न विगतका समाजका रूप, चरित्र, खासखास घटनाक्रम र आन्दोलनहरू कस्ता थिए भन्ने बुझ्नुपर्छ । तिनका शक्ति के थिए, सीमाहरू कस्ता थिए भन्ने ठम्याउनुपर्छ । यो बुझाइले आगतको दिशा कता लक्षित हुने भन्ने तय गर्छ । इतिहासको ठीक ठम्याइ र वर्तमानलाई हेर्ने स्पष्ट दृष्टि नभए कुहिरोको काग बन्नुको नियति भोगिन्छ । राजनीति गर्नुको साध्य के हो भन्ने कुरा नै अन्योलमा पर्छ । त्यो केवल मौसमी आवेग र फेसनको प्रदर्शनीजस्तो हुन्छ । राजनीतिमा जोडिनुको उद्यम एउटा प्रहसनको रूपक बनेर दोहोरिन्छ ।

000

आजका युवा राजनीतिप्रति उस्तो निरपेक्ष छैनन् । ती इतिहासमै सबभन्दा बढ्ता प्रतिक्रियात्मक यतिखेर छन् । समकालीन राज्य व्यवस्था, दैनन्दिन राजनीति र वैश्विक परिवेशमाथि तिनको ‘अब्जर्वेसन’ कस्तो छ भन्ने कुरा सामाजिक सञ्जाल र मिडियामार्फत देख्न सकिन्छ । तर त्यो प्राय: असहभागी र ‘आउटसाइडर’ तहको छ । राजनीतिको मेहरोभित्र सहभागी हुने र यसको दशा–दिशा नै फेर्ने कुरामा यिनको रुचि अत्यन्तै न्यून छ । यस्तो हुनुपर्ने कारण आजको दैनिक चालु राजनीतिले अन्तर्भूत गरेको ‘मनी एन्ड मसल बेस्ड पोलिटिक्स’ नै हो भन्दा अत्युक्ति हुँदैन ।

पार्टीहरू इमानदार र संकल्प बोकेका युवाको संरक्षण गरेर होइन, ‘डन’ र ‘दादा’ हरू पालेर बाहुबलका भरमा आफ्नो शक्ति स्थापित गर्ने होडमा छन् भन्ने कुरा अब नयाँ र आश्चर्यलाग्दो रहेन । उस्तै परे तिनैलाई चुनावमा टिकट दिने र नेता बनाइदिने समेत गरिएकै छ । फलस्वरूप, विगतदेखि पार्टी–प्रतिबद्ध रहँदै आएका युवा कार्यकर्ता पनि नेता बन्ने सपना बिर्सेर स्व–अध्ययन र लेखन, स्वरोजगारी या वैदेशिक रोजगारीको बाटोमा उन्मुख भएका अनेक उदाहरण छन् ।

विगत लामो समयदेखि राजनीतिको निर्णायक तहमा बसेर ढलिमली गरिरहेको, कुनै न कुनै रूपले सत्ताको स्वाद चाखिरहेको, राजनीतिलाई पुर्ख्यौली सम्पत्तिजस्तो गरी उपयोग गर्न बानी परेको अघिल्लो पुस्ता नयाँ पुस्तालाई आफ्नो अनुचर र दास जस्तै गरी केवल आफ्नै स्वार्थको तालमा नचाउन चाहन्छ । नयाँ विचार उत्पादन गर्न सक्ने, आलोचनात्मक र सामर्थ्यवान् युवा दिमागलाई ती सबैभन्दा खुङ्खार दुस्मनजस्तो व्यवहार गर्छन् । विचार र पद्धतिको बहस गर्नेलाई होइन, ‘हस् हस्’ भन्दै अघिपछि गर्नेलाई अवसर दिन्छन् र त्यस्तैलाई संरक्षण गर्छन् ।

खास भन्नुपर्दा, यतिखेर पार्टीहरूले ऊर्जाशील नयाँ नेतृत्व निर्माणलाई एजेन्डा नै बनाउन चाहेका छैनन् । नेता–निर्माणमा भन्दा निरीह कार्यकर्ता र ‘यस् म्यान (उमन पनि)’ उत्पादन गर्ने मनोविज्ञानले आफू र आफ्नो पुस्ताबाहेक अरूलाई आफ्नो नेता वा नेताको पनि नेताका रूपमा हेर्नै चाहेको छैन । परिणाम, यदाकदा अवसर र ठाउँ पाउने युवा (नेता) पनि सुप्रिम नेताकै अनुकूल पुरानै ढर्रा र चिन्तनको बूढो दिमागले सोच्ने नियतिको सिकार भएका छन् ।

अहिले विभिन्न माध्यमबाट समकालीन राजनीतिमाथि युवा पंक्तिको टिप्पणी र प्रतिक्रिया बढ्दो क्रममा छ । युवा जमातमा राजनीतिकर्मको शक्तिबोध नभएको होइन । राजनीति नै सम्पूर्ण पद्धतिको मियो हो भन्ने पनि उसलाई राम्रैसँग थाहा छ । कतिपय सन्दर्भमा पुराना पार्टीको विगतको योगदान, आजको हुती र हालत दुवै उसलाई भलिभाँती थाहा छ । तर जोखिम मोलेरै पनि राजनीतिकर्ममा हेलिने आँट गरिहाल्नलाई सानो र अल्पकालीन संकल्प भएर पुग्दैन भन्ने उसले बुझेको छ । यतिखेर नेता बन्छु भन्ने आँट गर्नेसँग कम्तीमा दुईमध्ये एक विकल्प हुर्नैपर्छ । एक, विद्यमान पार्टीभित्रै रहेर (वा पसेर) तिनको कायाकल्प गर्न सक्ने सुदृढ विचार र व्यावहारिक योजनासहित आक्रामक रूपले काम गर्ने इच्छाशक्ति । दुई, विचारधारात्मक स्पष्टताका साथ भावुकता र आवेगबिना वस्तुगत रूपले नयाँ धाराको निर्माण गरेर राजनीतिक शक्तिका रूपमा उभिन सक्ने साहस । यी दुवै अवस्थाका लागि देश र विश्वलाई स्थूल र सूक्ष्म दुवै कोणले बुझ्ने र व्याख्या गर्ने ल्याकत विकास गर्नु अनिवार्य छ ।

000

समाज बदलिँदो छ । पूरै विश्वव्यवस्था तीव्र रूपमा बदलिँदो छ । प्रविधि र सूचनाका स्तरमा आएका व्यापक बदलावहरूले मानिसहरूको आर्थिक व्यवहार र जीवनशैलीमा निरन्तर हस्तक्षेप गरिरहेका छन् । यसकारण आजका मानिसका स्वभाव र अपेक्षा विगतभन्दा धेरै फरक र जटिल छन् । यसैकारण पनि अबको नेतृत्व विगतको भन्दा फरक र धेरै गुणा मेहनती हुनुपर्ने छ ।

इतिहासबोधका लागि अतीतलाई पढ्नु, बुझ्नु र विश्लेषण गर्नु उपयोगी त हो, तर हिजोका विचार र हिजैको कार्यशैली हुबहु लागू हुन आज सम्भव छैन । राज्यक्रान्ति र राज्यसत्ता कब्जाको भाष्यले नै आजको समावेशी लोकतन्त्रको राजनीतिलाई सम्बोधन गर्छ भन्ने सोच्नु मानव विकासयात्राको फेरिँदो चरित्रलाई उपेक्षा गर्नु हो । त्यसकारण कम्युनिस्टहरूले लोकतान्त्रिक र कांग्रेसले समाजवादी चरित्रको वरण गर्नुलाई अन्यथा मान्नु हुँदैन । यो कसैले तय गरेर वा नगरेरै मात्र हुने कुरा पनि होइन । प्रविधि, साधन–स्रोतसहित पुँजीको रूप र उत्पादनका समीकरणमा आएका फेरबदलले क्रान्तिका पुराना रूपक अप्रासंगिक भैसकेका छन् । यस्तो बेला कुन पार्टीमा बसेर राजनीति गर्नु सही हो र कुनमा होइन भन्ने उपदेश दिनु कति ठीक होला ? तुलोमा राखेरै जोख्ने हो भने, नेपालमा लोकतान्त्रिक र कम्युनिस्ट भनिएका दुवै शक्तिले इतिहासदेखि वर्तमानसम्म गरेका योगदान जति छन्, राजनीतिक अपराध, आर्थिक/नैतिक भ्रष्टाचार र बेइमानी तीभन्दा कम छैनन् । यी सबै चीजलाई बढारेर पार्टी शुद्धीकरण गर्ने उद्यम उच्च नैतिक र साहसी नेतृत्वले मात्रै गर्न सक्छ । सकारात्मक नै सोचौं, त्यो आँट गर्ने युवा नेता निस्कियून् ।

वैकल्पिक शक्ति बन्ने ‘दाबी’ गरेर उत्रिएका पार्टीमा युवा आकर्षण त उल्लेख्य नै देखिन्छ, तर त्यहाँ विचार कम कोरा, भावुक कल्पना ज्यादा छन् । विद्यमान पार्टीहरूका कार्यशैली र तिनले चलाइरहेको पद्धतिप्रतिको असन्तुिष्टलाई सामूहिक प्रतिरोधका रूपमा वैकल्पिक धार स्थापित गर्ने प्रयासलाई स्वागत गर्नुपर्छ । तर, यस्ता पार्टीका नेता र जिम्मेवार व्यक्तिहरूका सार्वजनिक अभिव्यक्ति पढ्दा तिनमा वैकल्पिक शक्तिको सम्भावना कति कमजोर रहेछ भन्ने स्पष्ट थाहा हुन्छ । वैकल्पिक शक्ति हुनुको अर्थ न इतिहासको इन्कारी हो न वर्तमानका जटिलताबाट पलायन । ‘वैकल्पिक’ भनिने दल अनुहारले मात्रै होइन, वस्तुगत, युगसम्मत सोच र इच्छाशक्तिले समेत नयाँ नेतृत्व स्थापित गर्न तयार छ कि छैन ? यसको परीक्षण हुनै बाँकी छ ।