कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
१५.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: ४२०

छेउछाउका खजानाको लोकतन्त्र

चन्द्रकिशोर

एउटा कविताको शीर्षक छ, ‘बालकहरूको चित्रकला प्रतियोगिता ।’ त्यसमा बच्चाहरूले अनेकौं चित्र कोरेका छन् । नीलो आकाश, सूर्य, चन्द्रमा र ताराहरू बनाएका छन् । पहाड, नदी, झरना, मकान, सडक, पुल, बस, स्कुटर र कारहरू बनाएका छन् । साइकल चलाउँदै गरेको र पैदल हिँड्दै गरेका मानिसहरू पनि बनाएका छन् ।

छेउछाउका खजानाको लोकतन्त्र

कवि लेख्छन्, ‘चित्र बनाउने उत्साहमा यति धेरै चित्रहरू कोरिँदै गयो कि एउटा भकुन्डो राख्ने ठाउँ पनि खाली राखिएन ।’ आखिर बच्चाहरूले सम्झे ठूलाबडाहरूले यस दुनियाँ बनाउन के कस्ता गल्ती गर्दै गएका छन् । हुन पनि यही भएको छ, धर्तीमा । कवितामा बच्चाहरूले आफ्नो चित्रमा प्रकारान्तरले त्यही सब चित्रित कोरेका छन्, जो हामीले यस धर्तीमा गरेका छौं । हामीले गाउँ–सहर चारैतिर कंक्रिटको जंगल निर्माण गरेका छौं । हिन्दी कवि राजेश जोशीको यस कविताले विकासको नाममा पृथ्वीमा भएको विनाश र यसले बाल मस्तिष्कमा विरासतमा प्राप्त बुझाइबारे बडो सवेदनशील तरिकाले चित्रित गरेका छन् । बच्चाहरूले त्यही कुरा बुझ्छन्, जो तिनले छेउछाउमा देख्छन् ।


एउटा अङ्ग्रेजी आहान छ, ‘एज डेड ऐज डोडो’ अर्थात् यसरी मर्‍यो, जसरी डोडो । लुई क्यारलको किताब ‘एलिसेज एडभेन्चर्स इन वन्डरल्यान्ड’मा डोडोको चर्चा पाइन्छ । डोडो कसरी लुप्त हुँदै गयो, त्यसको वर्णन यसमा छ । त्यसैले यहाँ प्रयोग भएको यो आहान फगत आहान होइन, यसभित्र प्राणीहरूको विलुप्तिको भयावहबारे प्रस्ट पार्ने प्रयास भएको छ । भनिन्छ, डोडो चरा र डोडो रुखबीच गजबको साइनो थियो । सन् १६८० मा डोडो चरा पूर्णरूपमा लोप भएपछि मरिससमा एउटा पनि नयाँ डोडो रुख उम्रिएको छैन । अत्यधिक सिकारका कारण पृथ्वीबाट डोडोको वंश नै समाप्त भयो र आहान नै बन्यो, ‘डेड ऐज डोडो ।’ डोडो चरा र रुख मरिससका स्थानीय जीव थिए, जो दुनियाँमा अन्यत्र पाइँदैनथ्यो । डोडो चराले यस प्रकारको रुखको बीउ अंकुरनमा सघाउ पुर्‍याउँथ्यो । न रह्यो डोडो चरा न उम्रियो नयाँ डोडो रुख ।


जीवहरूको संरक्षण हाम्रै लाभका जरुरी छ । यिनीहरूबीच एकअर्कासँग गाँसिएको भविष्य छ । एकको अस्तित्व संटमा पर्दा अर्को मौलाउन सक्दैन । भनिन्छ, कुनै बखत हवाइद्वीपमा हाउकुवा हिवी नामको फूलैफूलका रुखहरू प्रशस्त पाइन्थ्यो । यसलाई सन् १९९२ मा लुप्त घोषित गरियो । किन यस्तो भयो त ? खोजबिन गरेपछि थाहा भयो, हनिफिसर चरा यसको ठीक उसै प्रकारले सेवा गर्दोरहेछ, जसरी मौरी र पुतलीहरूले अन्य पुष्पीय रुखहरूलाई अर्थात् परागसेचनमा सहायता गर्छन् । यसले हनिफिसरलाई मह प्राप्त हुन्थ्यो । जैविक विविधता प्रकृतिको अनमोल निधि हो । जैविक विविधताको आशय पृथ्वीमा पाइने समस्त जन्तु, रुख–बिरुवा, सूक्ष्म प्रजातिहरूसँग जोडिएको छ । प्राकृतिक सफाइकर्मी गिद्धहरूको सङ्ख्यामा अचानक कमी हुनथालेपछि यसलाई पनि ‘डेड ऐज डोडो’ मान्न थालिएको छ ।


तर्क गर्नेहरू भन्छन्– विलुप्तीकरण हुनु एउटा प्राकृतिक परिघटना हो । के भयो त ? यसैकारण धर्तीमा अस्तित्वमा रहेका हजारौं जीव आज हामीमाझ छैनन् । अहिलेको विलुप्तीकरण प्राकृतिक कारणले भइराखेको होइन । त्यसैले यो चिन्ताको विषय हो । पछिल्ला केही दशकभित्र जसरी तीव्र गतिमा विलुप्तीकरण बढेको छ, त्यो डरलाग्दो छ । यसकारण पनि छेउछाउमा रहेका अनमोल खजानाका रूपमा रहेका चराचुरुङ्गी, रुखबिरुवा, पशु, किराफट्याङ्ग्राहरूबारे परिचय हुनु जरुरी छ । भोलि यसको खाँचो पर्दा ‘हामीलाई त यसबारे थाहै थिएन’ नभनियोस् । विकास वा आयआर्जनको चपेटामा आर्थिक रूपले लाभ लिने वा सुन्दर जीवजन्तुसमेत परेका छैनन् । संरक्षण तिनलाई पनि चाहिएको छ, जसले हामीलाई प्रत्यक्ष रूपमा फाइदा पुर्‍याउँछन् भन्ने छैन । उदाहरणका लागि सर्प र भ्यागुतो, किराफट्याङ्ग्रा यी सबै धर्तीमा जीवनको पहिया गतिमान राख्न आवश्यक छ । यदि व्याक्टेरिया अन्त्य भयो भने हामी सबैको विनाश हुन्छ । मौरी लोप भयो भने त्यसको सोझो अर्थ मानिसको अन्त्य पनि निकट छ । यो अत्यन्त महत्त्वपूर्ण प्रजाति हो, जसको प्रकृतिमाथि प्रभाव त्यसको आकार र सङ्ख्याको तुलनामा बढी बताइन्छ । प्रसिद्ध वैज्ञानिक अल्बर्ट आइन्स्टाइनले भनेका छन्, ‘यदि मौरीहरू लुप्त भए भने मानिसको लागि यस धर्तीमा केवल चार वर्षको जीवन शेष रहनेछ ।’ मौरी नहुँदो हो त फूलमा परागसेचन हुँदैनथ्यो, नयाँ–नयाँ रुखबिरुवाहरू उम्रिँदैनथे र कुनै पनि जनावरको अस्तित्व रहँदैनथ्यो । अन्त्यमा, कुनै पनि मान्छे बाँच्दैनथे । नयाँ अध्ययनहरूले भन्छ, ‘मौरीको सङ्ख्यामा निकै कमी आइरहेको छ । जैविक विविधता धर्तीमा सुचारु जीवनको एकमात्र सूत्र हो । सबै कुरा एकआपसमा जोडिएको छ । अलग–अलग कसैको अस्तित्व छैन । यस महत्त्वपूर्ण शृङखलामा कुनै एउटाको अस्तित्व ढुलमुल भयो भने अर्कोलाई असर पर्छ ।


हामी अहिले जैविक विविधता मासेर आफूमात्र बाँच्ने प्रयास गर्दैछौं । मान्छेको प्रजातिमात्र होस् भनेजस्तो हाम्रा गतिविधि देखिन्छन् । यो अवस्था कति भयावह र डरलाग्दो होला ? कल्पना पनि गर्न सकिन्न । हामी विस्तारै यस्तै खाले अँध्यारो सुरुङभित्रको जीवनयात्रामा छौं । हाम्रै छेउछाउमा खाली जग्गा हुन्थ्यो । अनेकौं प्रकारका रुखहरू थिए । रंगीबिरंगी चराहरू बिहान–बेलुका घर–आँगन हाजिरी हुन्थे । ती सबै मासिँदै, हराउँदै, लोप हुँदै गएका छन् । कस्तो स्थिति भयो भने अनेकन पशुपन्छी र रुखहरूसँग जोडिएका लोककथा र लोकगीत सुनाउनेहरू अब देहातमा समेत विरलै छन् । जलवायु संकट आयो । केही दशक पहिलासम्म हाम्रा वरिपरि जति प्रकारका रुख र चराहरू थिए र तिनप्रति हाम्रो सरोकार थियो, त्यो हाम्रो पारिवारिक विस्तारकै विविध रूपान्तरण थियो । यो कुटुम्बभाव नै हामीलाई चर–अचर, जड–चेतन जगतका साथ कर्तव्यशील बनाउने माध्यम थियो । सांस्कृतिक अनुष्ठानले यिनीहरूप्रति कृतज्ञताको भाव प्रकट गर्ने मौका दिन्थ्यो ।


विजयादसमीको दिन कतिपय ठाउँमा नीलकण्ठ चराको दर्शन गर्ने परम्परा छ । पर्साको बिरञ्चीबर्वामा त नीलकण्ठ यात्रा नै निकालिन्छ । यस लोकमान्यताका पछाडि जीवजगतप्रति प्रेमको भावना निहित छ । अहिलेको समयमा सांस्कृतिक अनुष्ठानमा श्रद्धा कम हुँदै गएको छ उत्सवधर्मिता बढ्दै गएको छ । अब पूजाले फगत एउटा आयोजनको रूप लिएको छ । यसको सार नै प्रकृतिलाई पनि मानिसको छिमेकीकै रूपमा हेर्ने र आदरभाव राख्ने हो । मान्छे र प्रकृति बीचको सम्बन्धको यो शास्त्र कुनै राजामहाराजाले निर्माण गरेका थिएनन् । कुनै ठूलाबडाले चलाएको भए शिलालेखमा लेखिन्थ्यो । यो त जीवनचर्याको अभिन्न हिस्सा थियो । ऋतु अनुसार चराहरूको दर्शन र रुखहरूको पूजन गरिने चलन छ, तर अब यस्ता कुराको महत्त्व हराउँदै गएको छ । समाजमा प्रकृतिसँग जोडिने अद्भुत ज्ञान बाँचेको छ, तर त्यो छरप्रस्टिएको छ । यसलाई सँगाल्न पर्याप्त धैर्य र संवेदनशीलता आवश्यक छ । अझै पनि प्रकृति र मानिस बीचको पारम्परिक ज्ञानलाई जोगाउन सकिन्छ । अब पनि चेतेनौं भने न्याउरी मारी पछुतो हुनेछ ।


अहिलेको पुस्ता निकै हतारमा हुर्किंदैछ । ऊ तात्कालिक लाभहानिको कुरा सोच्छ । त्यही रुख लगाइन्छ, जसले उसलाई तत्काल फाइदा दिन्छ । त्यही चरा वा पशु पालिन्छ, जुन तत्काल आयआर्जनको बलियो स्रोत बन्छ । घरपालुवा मात्रले कुनै नश्ललाई जोगाउन सक्दैन । हेर्दाहेर्दै हाम्रै वरिपरिका रैथाने पशु नश्लहरू लोप हुँदै गएका छन् । जंगल मासेर हरण हुने जैविक विविधताको आपूर्ति पुनर्उत्पादित वनले दिन सक्दैन । जंगल आफैंमा प्रदूषण, भूक्षय, भूस्खलन, जैविक विविधता संरक्षणको आधार हो । पानी भण्डारण र रिचार्जका लागि वरदान नै हो ।


यस सन्दर्भमा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण प्रकृतिसंगको सामञ्जस्यता नै हो । जब–जब मानिसले प्रकृतिसँग छेडछाड गरेको छ, प्रकृतिले पनि त्यसको बदला लिन विनाशलीला मच्चाएको छ । हडप्पा र मोहनजोदाडोको उन्नत सभ्यताको नाश अत्यधिक वन कटाइ र प्रकृतिसँग अत्यधिक छेडछाडको परिणाम थियो । अहिले विकासबारे जुन बुझाइ छ, त्यसले सुदूर देहातमा पनि जताततै कंक्रिटीकरण गर्दैछ । पुराना रुखहरू ढालिँदैछन् । रैथाने र आयातित चराहरू घुमफिर गर्ने सहज परिवेश मासिँदैछ । ऐतरेयोपनिषद्मा शान्ति पाठका लागि प्रार्थना गरिएको छ, ‘मेवाक्मनसि प्रतिष्ठिता मेमन: वाचि प्रतिष्ठितम् ।’ अर्थात् मेरो वाणी मनमा स्थिर होस् र मन वाणीमा स्थित होस् । यो प्रार्थना सरल लाग्छ, तर पनि यसले गहकिलो कुरा उठाएको छ । सङ्कल्पसाथ वचन पनि एक होओस् । आफ्नो छेउछाउ र परिवेशका जीवजन्तु, वनस्पति लगायत प्रकृतिको बाँच्न पाउने लोकतन्त्रलाई जोगाउन सकियो भनेमात्र राष्ट्रिय सुरक्षा हुन्छ ।

[email protected]


प्रकाशित : आश्विन ३०, २०७६ ०७:५९
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

पूर्वउपराष्ट्रपतिका छोरा तथा अखिल क्रान्तिकारीका महासचिव दिपेश पुनपछि सत्तारूढ माओवादीका उपाध्यक्ष तथा पूर्वसभामुख कृष्णबहादुर महरा सुन तस्करी अनुसन्धानमा पक्राउ परेका छन् । के सरकारले भ्रष्टाचारविरुद्ध शून्य सहनशीलता अपनाएकै हो त ?