कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२४.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १३४

राष्ट्रवाद होइन देशभक्ति

वीणा झा

विभिन्न उद्देश्य बोकी अभियान चलाएकाहरूको आह्वानमा ‘हाम्रो राष्ट्रियता खतरामा छ, त्यसैले एकजुट होऔं’ भन्ने गरेको सुनिन्छ तर नेपालजस्तो जात, धर्म, संस्कृति अनि भौगोलिक विविधताले भरिएको समाज, जहाँ कुनै निश्चित समुदाय सधैं राज्यद्वारा उपेक्षित र कुनै समुदाय सधैं लाभान्वित छ, त्यहाँ एउटै राष्ट्रियता हुन सम्भव छ ?

राष्ट्रवाद होइन देशभक्ति

राष्ट्रियता भनेको राष्ट्रवादमा आधारित हुन्छ, जसले आफूजस्तै सामाजिक–सांस्कृतिक पृष्ठभूमि भएका, समान वेशभूषा र बोलीचाली भएका भन्दा फरकलाई ससम्मान स्विकार्दैन । आफू अरूभन्दा उत्कृष्ट रहेको विश्वास गर्छ । आफ्नो शक्ति बढाउन जुनसुकै हत्कण्डा अपनाउन पछि पर्दैन ।

जस्तो– हिटलरलाई कट्टर राष्ट्रवादीको रूपमा चित्रण गरिन्छ । त्यसैले राष्ट्रवादलाई कतिपय विद्वान्ले ‘इम्पेरियालिजम’ को संज्ञासमेत दिने गरेका छन् । नेपालका सन्दर्भमा हेर्ने हो भने पहाडी राष्ट्रवाद, मधेसी राष्ट्रवाद, आदिवासी जनजाति राष्ट्रवाद मुख्य रूपमा अस्तित्वमा छन्, जुन आफैंमा गलत होइन । तर समस्या तब सुरु हुन्छ, जब कसैले आफूमात्रै देशप्रेमी र अरू सबैलाई देशद्रोहीको रूपमा हेर्ने गर्छ । यसले समाजमा द्वन्द्वको बिउ रोप्छ र कालान्तरमा देशले ठूलो मूल्य चुकाउनुपर्छ । घृणाले कहिले पनि प्रेम जन्मेको इतिहास छैन । उदाहरणको रूपमा, मधेसबाट कैयौं पहाडी लखेटिनु र हृतिकरोशन काण्डका नाममा नेपालगन्जमा मधेसीहरूमाथि बर्बरता हुनुलाई लिन सकिन्छ । मधेसका प्रायः आन्दोलनमा नेपाल प्रहरीको गोली आन्दोलनकारीको टाउकोमै लाग्नु र अन्य ठाउँको समान प्रकृतिको आन्दोलनमा फरक प्रतिक्रिया दिइनु पनि राष्ट्रवादी सोचकै प्रभावका कारण हुन् । नागरिकता लिन आउने व्यक्तिको छालाको रंग, थर अनि बोलीचाली र भेषभूषाका आधारमा नेपाली वा गैरनेपालीको रूपमा दृष्टिकोण निर्माण गर्नुमा पनि राष्ट्रवादी सोच नै रहेको हुन्छ ।


राष्ट्रवादी र देशभक्त कतिपय सन्दर्भमा एकअर्काका पर्यायवाचीका रूपमा प्रयोग गरिएको भेटिन्छन्, तर यी समान होइनन् । राष्ट्रवादीले देशलाई प्रेम त गर्छ, सँगसँगै अरूलाई घृणा पनि गर्छ । आफ्नो देशको कमजोर पक्षलाई स्वीकार्दैन र परिमार्जन गर्न त कल्पनासमेत गर्दैन, बरु भिड्न तयार हुन्छ । विश्वकै उत्कृष्ट मान्दै विभिन्न गीत, कथा र कविता रच्दै जोश भर्ने काम गर्छ । राष्ट्रवादको भावना बाह्य शक्तिसँग लड्नुपर्दा मात्रै महत्त्वपूर्ण हुन्छ, किनकि यही भावनाले मानिसमा जोश भर्ने गर्छ ।


जब कुनै राष्ट्रवादी सोच देशका प्रमुख संवैधानिक अंग, सामाजिक संघ/संस्था र राज्यका अन्य निकायमा हावी भैदिन्छ, तब सामाजिक न्याय खतरामा पर्छ । अनि समाजले थेग्नै नसक्नेगरी अराजकता मौलाउँछ । विभेदले अपनत्व जन्माउँदैन, द्वन्द्वलाई नै प्रोत्साहित गर्छ । पछिल्ला दशकमा राजनीति गर्न, आफू शक्तिमा पुग्न राष्ट्रवादको साँघुरो घेरा बनाउनेहरू हाम्रैमाझ छन् । त्यही हत्कण्डा अपनाई देशलाई दीर्घकालीन द्वन्द्वमा फँसाउन खोज्ने समूह पनि सक्रिय छन् । यो राष्ट्रवादकै प्रभाव हो— नेपालमा जुनसुकै व्यवस्था आए पनि एउटा सीमित समूह, जसको साझा इतिहास र संस्कृति छ, त्यही घुम्दै–फिर्दै सत्ताको केन्द्रमा स्थापित हुन्छ । राष्ट्रवादले जहिले पनि शक्तिलाई मुख्य प्राथमिकता दिन्छ । यसका लागि जतिसुकैको जीवन मासियोस्, खासै महत्त्व राख्दैन । रवीन्द्रनाथ टैगोरले आफ्नो प्रसिद्ध उपन्यास ‘चार अध्याय’ मा राष्ट्रवादलाई समाजको शत्रुका रूपमा वर्णन गरेका छन् । उनले राष्ट्रवादलाई परिभाषित गर्दै यसको इतिहास रक्ताम्मे रहेको स्मरणसमेत गराएका छन् । जर्मनी र इटलीमा राष्ट्रवाद यसरी फैलिएको थियो, त्यसको आडमा हिटलर र मुसोलिनीले आआफ्नो देशमा नरसंहार गरेका थिए । हिटलरको शासनकालमा नाजीहरूले गरेको यहुदी नरसंहार राष्ट्रवादका नाममा इतिहासले चुकाएको ठूलो मूल्य हो ।


राजनीतिमा राष्ट्रवादको सहारा लिई चुनाव जित्दै सत्तामा पुग्ने परम्परा देखिन्छ । पछिल्लो समय अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले पनि राष्ट्रवादको कुरा उराल्दै मेक्सिकन, मुस्लिम अनि अफ्रो–अमेरिकन विरुद्ध द्वेषपूर्ण भावना फैलाई चुनाव जिते । राष्ट्रवाद द्वन्द्वोन्मुख बाटो हो, जसले समावेशितालाई स्वीकार्दैन, सहअस्तित्वलाई सम्मान गर्दैन । आरोप र प्रत्यारोपका कारण सामाजिक वातावरण तनावग्रस्त बनाइदिन्छ, अनि भौगोलिक रूपमा जोडिए पनि नागरिकहरू मनले एकअर्कासँग जोडिन सक्दैनन् । सद्भाव देखाउनुको साटो प्रतिद्वन्द्वीका रूपमा अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा गर्न पुग्छन् । एउटालाई अन्याय पर्दा अरूलाई महसुस हुँदैन । अनि कुनै एक भाषा, कला, संस्कृति र इतिहासलाई सर्वोपरि मानिँदा अन्य भाषा, कला र संस्कृति गौण हुन पुग्छन् ।


हामी नेपाली विभिन्न समयमा विभिन्न स्वार्थवश ल्याइएका, बुझाइएका वादहरूमा अल्झिने कि नेपालवाद निर्माण गर्ने ? जहाँ एकअर्काप्रति सम्मान होओस्, एकअर्कालाई भएको अन्याय–अत्याचार विरुद्ध संयुक्त आवाज होओस्, एउटाको पीडामा अर्को मौन नरहोस् । यो तबमात्रै सम्भव छ, जब हामी हरेक कुरालाई आलोचनात्मक हिसाबले बुझ्न थाल्छौं, नकि अरूले निर्माण गरिदिएको दृष्टिकोणबाट । त्यसैले आजको आवश्यकता देशभक्ति हो, जहाँ हरेक देशबासीले आफूलाई उत्तिकै महत्त्वपूर्ण र सम्मानित महसुस गर्न सकोस् ।

लेखक समाजशास्त्री हुन् ।

प्रकाशित : असार २०, २०७६ ०८:५५
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?