कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
१७.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १७६

थरीथरी पीएचडीधारी

पारसनाथ यादव

काठमाडौँ — नेपालमा अहिले विद्यावारिधि (पीएचडी) उपाधि पाउने मानौं होडबाजी चलेको छ । यो उपाधिलाई धेरैजसो प्राध्यापकले पदोन्नतिको हतियारका रूपमा मात्र प्रयोग गरिरहेको पाइन्छ । आंशिक, करार वा स्थायी प्राध्यापकका रूपमा मुलुकका विभिन्न विश्वविद्यालयमा काम गरिरहने तर भारत वा अन्य देशबाट विद्यावारिधि गर्दै छु भन्नेहरू उल्लेख्य भेटिन्छन् ।

हाजिर नेपालकै सम्बन्धित निकायमा तर विद्यावारिधि चाहिँ विदेशमा कसरी सम्भव होला ? आफू कार्यरत संस्थामा बिदा नै नबसी विदेशमा विद्यावारिधि गर्ने, अनुसन्धान क्षेत्रको भ्रमणै नगरी आफ्नो नामका अगाडि ‘डा.’ लेख्नेहरू बढ्नु शैक्षिक आचारका हिसाबले शुभ संकेत होइन ।


सम्बन्धित विषयको स्नातकोत्तर तहको अध्ययन–अध्यापन नै नहुने विदेशका शिक्षण संस्थाबाट त्यस्तो विषयमा विद्यावारिधि गर्ने चलन पनि रोगकै रूपमा फैलिरहेको छ । भारतकै मिथिला, मुजफ्फरपुर, केएन मोदी, मेवाड, सिंघानिया जस्ता विश्वविद्यालयमा विद्यावारिधि गर्ने नेपालीको भीड बढ्दै जानुले शिक्षा क्षेत्रमा ग्रहण लागेको संकेत गर्छ । भारतकै अन्य स्थापित सरकारी विश्वविद्यालयमा विद्यावारिधि गर्न जाने नेपालीको संख्या बरु तुलनात्मक रूपमा न्यून देखिन्छ ।


अर्कातर्फ, मानार्थ विद्यावारिधि महामारीका रूपमा आइरहेको छ । हाम्रो देशका कलाकारसम्मलाई विदेशका विभिन्न विश्वविद्यालयले आमन्त्रण गर्दै मानार्थ विद्यावारिधिको उपाधि प्रदान गरिरहेका छन् । त्यस्ता विश्वविद्यालयको वैधानिकतामाथि कुनै बेला प्रश्न उठाइएको थियो ।


यस्तो पृष्ठभूमिमा, विद्यावारिधिको मापदण्डबारे व्यापक बहस नचलाई मुलुकमा यो उपाधिप्रतिको सम्मान फर्किन गाह्रै पर्ने देखिन्छ ।


विद्यावारिधि भनेको अध्ययन क्षेत्रको विस्तृतीकरण हो । शोधार्थीले अनुसन्धानका माध्यमद्वारा नयाँ सिद्घान्त प्रतिपादन गर्ने वा प्रचलित सिद्घान्तहरूको व्यापक र विस्तृत वर्णन गरी शोधपत्रका रूपमा प्रस्तुत गर्ने गर्नुपर्छ । यस्तो शोधपत्र स्वीकृत भएपछि मात्र शोधार्थीले विद्यावारिधिको उपाधि प्राप्त गर्छन् । यसको अर्थ हो— शोधार्थीले अध्ययन क्षेत्रविशेषमा विशिष्ट ज्ञान हासिल गरे । त्यस्तो शोधको निष्कर्षलाई राष्ट्रिय–अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा उपयोग गरेर सीमित स्रोतसाधनको समुचित प्रयोग गर्ने, रोजगारीको सिर्जना गर्ने, आय आर्जन वा ज्ञान वृद्धि गर्ने कार्यमा उपयोग गर्न सकिन्छ । त्यसैले विद्यावारिधि उपाधिप्राप्त व्यक्तिलाई समाजले सम्मानित नजरले हेर्ने गर्छ ।


विद्यावारिधि अर्थात् ‘डक्टर अफ फिलोसफी’ (पीएचडी) शब्दावली युनानी भाषाबाट प्रादुर्भाव भएको हो, जसमा यसलाई ज्ञानप्रति प्रेम (लभ अफ विज्डम) का रूपमा परिभाषित गरिन्थ्यो । यो उपाधि सर्वप्रथम पेरिसमा दिइएको थियो, सन् ११५० को उत्तरार्धतिर । यस्तै, उत्तर अमेरिकाको याले विश्वविद्यालयले १८६१ मा तीन जनालाई यो उपाधिबाट विभूषित गर्‍यो । त्यसको दुई दशकपछि मात्र न्युयोर्क, पेन्सिलभेनिया, हार्वर्ड र प्रिन्स्टन विश्वविद्यालयहरूले यो उपाधि प्रदान गर्न थाले । नेपालमा त्रिविले नै विद्यावारिधि अध्ययनको व्यवस्था गरेको हो । हामीकहाँ सर्वप्रथम २०३० सालमा त्रिविबाट नेपाली विषयमा वासुदेव त्रिपाठीलाई विद्यावारिधिको उपाधि प्रदान गरियो । महिलामा यो उपाधि पहिले पाउने चाहिँ बिनु लोहनी हुन्, जसले रसायनशास्त्रमा २०३३ सालमा विद्यावारिधिको उपाधि पाएकी हुन् । २०७४ सालमा विद्यावारिधिका निम्ति १,०३२ पुरुष र १९० महिला गरी जम्मा १,२२२ शोधार्थी भर्ना भएको देखिन्छ । तीमध्ये त्रिविमा जम्मा ५९१ र नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयमा २६९ जना छन् । नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयले भने आफूकहाँ स्नातकोत्तर अध्ययन–अध्यापन नभएका विषयमा पनि विद्यावारिधि गराइरहेको देखिन्छ ।


हाल नेपालमा विज्ञान तथा प्रविधि, इन्जिनियरिङ, वन विज्ञान, कृषि तथा पशु विज्ञान र चिकित्साशास्त्र अध्ययन संस्थान एवं व्यवस्थापन, मानविकी, कानुन, शिक्षाशाास्त्र संकायमा शोधार्थीहरू विद्यावारिधिको तयारी गरिरहेका छन् । विद्यावारिधिका लागि संकाय अनुसार फरक–फरक मापदण्ड छन् । कुनै विषयमा स्नातकोत्तर उत्तीर्ण र कुनै विषयमा एमफिल गरेकालाई मात्र विद्यावारिधिका लागि योग्य मानिन्छ । यस्तो विभेद तत्काल हटाउनु उपयुक्त हुन्छ । विद्यावारिधिका लागि प्रवेश परीक्षाको व्यवस्था आवश्यक छ । विदेशमा विद्यावारिधि गरेर आएकालार्ई हचुवामा समकक्षताको प्रमाणपत्र दिने चलन पनि ठीक होइन । विदेशमा विद्यावारिधि गर्न जानुभन्दा पहिले नै प्रवेश परीक्षा उत्तीर्ण गर्नुपर्ने प्रावधान राख्नसके उपयुक्त व्यक्तिले उपयुक्त विषयमा अध्ययनको अवसर पाउनेछन् ।


चिकित्साशास्त्र र इन्जिनियरिङ जस्ता विषयहरू नेपालमा अध्ययन गर्नुभन्दा अगावै पूर्वप्रवेश परीक्षामा अनिवार्य उत्तीर्ण हुनुपर्ने व्यवस्था राज्यले गरेको छ । ती विषय पढ्न विदेश जानुपूर्व नेपालमा प्रवेश परीक्षा उत्तीर्ण हुनुपर्ने प्रावधान राख्नुपर्ने देखिन्छ । तर, अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिस्पर्धामा छनोट भई छात्रवृत्ति पाएर विद्यावारिधि वा अन्य तहमा अध्ययन गर्न जाने विद्यार्थीका हकमा स्वदेशमा प्रवेश परीक्षाको आवश्यकता देखिँदैन । विद्यावारिधिको स्तर वृद्घिका लागि ‘इम्प्याक्ट फ्याक्टर’ का आधारमा तयार गरिएका लेखरचना अन्तर्राष्ट्रिय जर्नलमा प्रकाशित हुनुपर्ने प्रावधान पनि राख्नुपर्छ ।


नेपालकै वा भारत लगायत देशका विभिन्न विश्वविद्यालयबाट पीएचडी गर्नेहरूको संख्या हाल आएर निकै बढेको छ । यो उपाधिको प्रयोग विश्वविद्यालय तहको शिक्षा वा उच्च शिक्षामा शोध र शिक्षण प्रयोजनका निम्ति हुनुपर्नेमा प्राध्यापकहरूको बढुवा प्रक्रियामा अंक थप्न मात्र काम आउने गरेको छ, जुन उचित होइन । यसै सन्दर्भमा त्रिवि सेवा आयोगले स्वदेश वा विदेशका विश्वविद्यालयबाट प्राप्त विद्यावारिधिका लागि त्रिवि अन्तर्गत पाठ्यक्रम विकास केन्द्रबाट समकक्षताको प्रमाणपत्र लिन अनिवार्य गरेको छ । हाल केन्द्रमा त्यस्तो समकक्षता लिन आउनेहरूको भीडले के देखाउँछ भने अब यो उपाधि गुणात्मकभन्दा बढी संख्यात्मक हुँदै छ । सम्बन्धित निकायले शंकाको घेराभित्र रहेका विद्यावारिधि प्रमाणपत्रको बेलैमा छानबिन नगरे नेपालको शैक्षिक क्षेत्रको कलंकको टीका चौडा हुँदै जानेछ ।


लेखक रसायनशास्त्रका प्राध्यापक हुन् ।


प्रकाशित : जेष्ठ २७, २०७६ ०७:४०
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?