कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२४.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १४९

दलाल पुँजीवादको चक्रव्यूह

कृष्णप्रसाद पौडेल

मानिसले आफ्नो श्रमलाई यन्त्रको जिम्मा लगाएसँगै त्यसलाई सञ्चालन गर्न चाहिने खनिज ऊर्जा उत्खनन, ठूला प्रशोधन कारखाना र तिनलाई चाहिने कच्चा पदार्थको खोजी तीव्र भयो । मुख्यतः यही बेलायत र पश्चिमी युरोपको औद्योगिक विकासका लागि औपनिवेशिक यात्रा थियो । यो यात्रा त्यस्ता उद्योगका लागि कच्चा पदार्थको जोहो गर्न थालिएको थियो ।

दलाल पुँजीवादको चक्रव्यूह

यसले मानव समुदायलाई एकै ठाउँ त ल्यायो तर यही परनिर्भरता, परपीडा र उत्पीडनको बलियो जगसमेत बन्यो । उपनिवेशको बाटो हुँदै फैलिएको यस्तो औद्योगिक विकासले मानिसलाई सुविधाभोगी बनाएन, प्रकृतिको अति दोहन सम्भव बनाउन आधुनिक यन्त्र र यिनको गतिसमेत बढायो ।

यस्ता द्रुतयन्त्रको आविष्कारले कल्पनाशील मानिसमा यन्त्रजस्तै गतिवान् भएर भविष्य बनाउने आकांक्षा बढायो । चन्द्रमा या मंगल ग्रहको यात्रा यसैका मानक हुन् । यान्त्रिक गतिको यस्तो प्रभाव अहिलेको सहरिया जीवनमा सहजै देख्न र भोग्न पाइन्छ । सहरिया मानिस सधैं हतारमा बाँच्न अभ्यस्त भइसकेका छन् ।

औद्योगिक क्रान्तिले भित्र्याएको प्रविधिको विकास, यान्त्रीकरण, खनिज तेलको उत्खनन र कृत्रिम रसायन उत्पादनका कारण औद्योगिक उत्पादन मात्र बढेन, यस्तो उत्पादनको अन्तरदेशीय व्यापार र यसको नियन्त्रण गर्ने होडसमेत बढ्यो । यसैको परिणाम थियो, पहिलो र दोस्रो विश्वयुद्ध ।

सन् १९४९मा युद्धमा हारेको युरोपको पुनर्निर्माण गर्ने अमेरिकी घोषणासँगै 'विकास' शब्दको प्रादुर्भाव भयो । यसले देशीय गठबन्धन, हतियार र थुनछेकका भरमा गरिने भौगोलिक उपनिवेशभन्दा फरक भौतिक उत्पादन, बजार र पैसाका बलमा प्रकृति र मानिस दुवैको नियन्त्रण गर्न सिकायो । सँगै यसले हुने र नहुनेको बीच सानो र ठूलाको मनोवैज्ञानिक पर्खाल खडा गर्‍यो । यस्तो मनोविज्ञानले हीनताबोध, परनिर्भरता र मगन्ते संस्कृति थोपर्दै कित विकासे हुनैपर्ने नत्र पछि परिने सामाजिक मान्यता स्थापित गर्‍यो ।

यसले अविकसित भनिएका समुदाय, भूगोल र देशलाई परैबाट नियन्त्रण गर्न सम्भव बनायो । यस्तो नियन्त्रणको संवाहक विकासलाई पहिले प्राविधिक, भौतिक र आर्थिक सहायता अनि सहुलियत ऋणका रूपमा लिइन्थ्यो । अहिले यो वैदेशिक लगानीका नाममा विकासशील र अविकसित देशहरूमा भित्रिरहेको छ र यसबाट दलाल पुँजीको एकाधिकार र वर्चस्व विस्तार भइरहेको छ ।

यस्तो पुँजीका भरमा गरिने भौतिक विकास नै विकासको एक मात्र विकल्पका रूपमा प्रस्तुत भइरहेको छ । यही दलाल अर्थतन्त्रको जगमा टिकेको संसदीय लोकतन्त्र, स्वतन्त्र बजार र निजी सम्पत्ति अनि यसैले अथ्र्याएको भौतिक विकास नै आधुनिक जीवनशैली हो भन्ने मान्यता स्थापित भएको छ ।

आधुनिक विकासले बाँडेको भौतिक सुविधाको यो सपनामा बाँच्न पाउन यस पृथ्वीमा रहेका सबै मानिसलाई सम्भवै छैन । उदाहरणका लागि, संसारभर १ अर्ब कार छन् र सबैलाई एउटा-एउटा चाहिने हो भने ७ अर्ब कार चाहिन्छ । यी चलाउन चाहिने ऊर्जा र बाटोको कुरा पनि छँदै छ । अहिले १००० अमेरिकीमध्ये ९१० जना कार चढ्छन् । यो दर चीनमा १,००० मा १५४ र भारतमा ५० छ ।

यस्तो सुविधा सबै चिनियाँ र भारतीय या अन्य देशका सबै नागरिकले पाउने हो भने कति कार, तेल र बाटो चाहिएला ? भौतिक सुविधाको यो एउटा उदाहरणबाट मात्र पनि के स्पष्ट छ भने सबैलाई यस्तो सुविधा पुग्नै सक्दैन । महात्मा गान्धीले भनेझैं यस पृथ्वीमा सबैको आवश्यकता पूरा गर्न स्रोत प्रशस्त छ तर सबैको लोभ पूरा गर्न भने यो पुग्दैन ।

दुर्भाग्यवश, केही सीमित शासक मात्र सुविधासम्पन्न हुन सक्ने यस्तो आधुनिक विकास हाम्रो समृद्धिको सपना बन्यो । यही सपना बाँड्दै अहिले आफू र आफ्नाका लागि मात्र भौतिक सेवा, सुविधा र सम्पन्नता बढाउन संसारभरि लुटपाट चलिरहेको छ । यसमा नेपाल पनि अपवाद छैन । यस्तो लुटपाट गर्न अहिले नेपालमा पुँजीवादी अर्थतन्त्रका हिमायती (आर्थिक दलाल) र समाजवादी टोपी लगाएका राजनीतिका दलाल एकै ठाउँ छन् । एनसेल करछलीदेखि बालुवाटारको सरकारी जमिनको लुटपाटसम्ममा यो छर्लंगै देखिन्छ ।

प्रकृतिको अति दोहन गरी भौतिक सुविधाका लागि मात्र गरिने आर्थिक वृद्धिका कारण सिंगो मानव सभ्यता संकटको भुमरीमा फस्दै छ । यसले मानिस-मानिसबीच विभेद बढाएको छ नै, प्रकृतिको विविधता घटाएर जैविक सन्तुलनमा व्यापक गडबडी निम्त्याएको छ । यसको एउटा ज्वलन्त प्रमाण जलवायुमा आएको परिवर्तन हो ।

यसका केही साना वितण्डा त देखिँदै आएका छन् तर ठूला उथल-पुथल भने निकट भविष्यको संघारमा छन् । देखिने भौतिक विकासको पत्रभित्र नदेखिने विनाशलीलाको जग अग्राखझैं बलियो बन्दै गएको छ । मानिसले तथाकथित सुखी जीवनका लागि भौतिक सुविधाको सपनासँगै खनिज ऊर्जा रित्याउँदै छ, वनजंगल र पानीका स्रोतलाई विषाक्त बनाउँदै छ । माटामा कृत्रिम रसायन र रासायनिक विषादी, नसड्ने प्लास्टिक मिसाएर आफैंलाई मास्नेे विषको भण्डार निर्माण गरिरहेछ । यसबाट चेत्ने सुरसार अझै ल्याएको छैन । यसरी निरन्तर बिग्रँदो माटो र मानव स्वास्थ्य सम्हाल्न नै सकिँदैन कि भन्ने अवस्थामा पुगेको छ ।

यी सबै विध्वंसका पछाडि दलाल पुँजीवादको ठूलो हात छ । यसको उत्कृष्ट नमुना हो- अहिलेको सहर, सहरिया प्रवृत्ति र तिनले गर्ने प्रकृतिप्रतिको व्यवहार । काठमाडौं खाल्डो होओस् वा अन्यत्र आफैँले खानपर्ने अन्न, तरकारी, फलफूल फलाउन छोडेर समृद्धिका नाममा कंक्रिटको सहर फलाइएको छ र यो निरन्तर जारी छ । हामी विकासे हुने होडमा दलाल पुँजीवादको दुश्चक्रमा फसेर मृत सहरका बासिन्दा हुँदै छौँ तर हामीलाई यसको अझै राम्रो हेक्का भने भइसकेको छैन ।

यस्तो दलाल पुँजीवादविरुद्ध आम नागरिकसँग हातेमालो गरी सचेततापूर्वक सँगसँगै लड्नुपर्ने जननिर्वाचित सरकार भने तिनै दलाल पुँजीपतिको दौराको फेरो समाउँदै हिँडेको छ । यिनैका फन्दामा परेर लोभीपापी राजनीतिक नेतृत्व बिचौलिया र दलालमा परिणत भएकोे छ । दलका बुद्धिजीवी र विज्ञहरू यिनैको स्तुति गर्दै गुजारा चलाउँदै छन् ।

राजनीतिक दलहरू विचारशून्य छन्, यिनका कार्यकर्ता पाटीमा सुस्ताएका छन् । आम मानिसलाई आफ्नै दैनिकी सम्हाल्न भ्याइनभ्याइ छ । यो अहिलेको कटु यथार्थ हो । यसरी हेर्दा तथाकथित आधुनिक विकासको विनाशलीलाबाट हाम्रो जीवन जोगाउन के गर्न सकिन्छ भन्ने प्रश्न निकै पेचिलो भएको छ । अर्को अर्थमा दलाल पुँजीवादले थुपारेकोे फोहोरको डंगुर हटाउँदै यसले निम्त्याएका समस्यालाई उजागर गर्न ढिलो हुँदै गएको छ ।

विडम्बना, मानवीय चेतना कुम्भकर्णझैं सुतेको हुन्छ । सन् नब्बेको दशकमै बलियोसँग उठेको प्रकृतिलाई न्याय नगरी सामाजिक न्याय सम्भव हुँदैन भन्ने सामाजिक न्याय र प्रकृतिको दिगोपनाको बहस बिस्तारै सुस्ताउँदै अहिले आर्थिक विकास अर्थात् समृद्धिको ओझेलमा परेको छ । दिगो विकास लक्ष्यका सामाजिक न्याय र दिगो प्रकृतिका प्रस्तावहरू कागजका पानामा सीमित भएका छन् । सामाजिक न्यायका मूल आधार लोकतन्त्र, समावेशिता र निष्पक्षताजस्ता मूल मर्म र मानिस, समाज र प्रकृतिबीचको अन्तरनिर्भरताको सम्बन्ध खिइँदै गएको छ ।

त्यसो त दलाल पुँजीवादले निम्त्याएका विध्वंसविरुद्धका आक्रोश भुसको आगोझैं सल्किरहेका छन् । नयाँ र सिर्जनशील उपायका हजारौं छाल पनि संसारभरि नै उठिरहेका छन् । यसलाई आत्मसात् गर्दै एकताबद्ध भएर आलोचनात्मक चेतना बढाउन फेरि नयाँ बहस चाहिएको छ । दलाल पुँजीवादले भुत्ते बनाएको मानवीय सामाजिक मूल्यमान्यतालाई पुनर्जीवन दिनका लागि हाम्रो समग्र चेतनालाई उन्नत बनाउनु अपरिहार्य भएको छ ।

हामी आधुनिक विकासको विकल्पका संघारमा उभिएका छौं । मानवलगायत अन्य जीवनका आधार अरू थप बिग्रन नदिई भावी पुस्तालाई सुम्पनु हाम्रो सामाजिक दायित्व हो । यसका लागि सबैले दलाल पुँजीवादको चक्रव्यूहबाट निस्कन सचेत प्रयत्न गर्नुको विकल्प छैन । यस्तो दलाल अर्थतन्त्रले मौलाएको कुशासन र भ्रष्टाचारका जरा काट्दै नेपाली समाजलाई सुशासित बनाउन र यी भ्रष्टाचारीलाई यसको कलंकबाट समेत मुक्ति दिलाउन आवश्यक छ ।

ब्राजिलका मार्क्सवादी शिक्षाविद् पाउलो फेरेले भनेझैं, यो दोहोरो मुक्तिको सामाजिक दायित्व निर्वाह गरी सामाजिक रूपान्तरणमा योगदान दिने यस अभियानका लागि यो स्वर्ण अवसर पनि हो । यो दर्दनाक स्थिति हामीले अब पनि टुलुटुलु हेरेर बस्न हुँदैन । 'यो भएन र अब यसरी हुँदैन' भन्ने आँट गर्न सक्नुपर्छ ।

हामीलाई फेरि एक पटक सामाजिक जागरणसम्बन्धी सशक्त आन्दोलन चाहिएको छ, ताकि दलाल पुँजीवादले थोपरेको दलाल संस्कृतिलाई सधैंका लागि अन्त्य गर्न सकियोस् तर यसो गर्न नसक्ने र अब हुने आन्दोलनले पनि फेरि यिनै दलाल पुँजीवादका नयाँ नाइके तयार गर्ने हो भने हामी आफैंले खनेको 'समृद्धि'का खाल्डामा पर्ने निश्चित छ ।

प्रकाशित : वैशाख २९, २०७६ ०८:०७
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?