धर्म अमृत कि विष

एक जनासँग म तरकारी बारीबारे विचार–विमर्श र सहकार्य गर्ने गर्छु भने अर्कासँग शास्त्र र ज्ञानगुनका कुरा । म पूर्वीेय र पाश्चात्य साहित्य र दर्शनबारे आफ्नो विषयगत अनुभव सुनाउँछु । तिनीहरू मसँग योगदर्शन र अध्यात्मका कुरा बाँड्छन् । विमर्शका क्रममा भारत र यसको संस्कृति जहिले पनि चर्चाको विषय बन्ने गर्छ ।

एक दिन यसै गुजरातमा मोदी सरकारले बनाएको पटेलको भीमकाय मूर्तिको कुरा चल्यो । स्वामीजी मूर्तिको आकार, निर्माण लागत र यसको राष्ट्रवादी विम्बबाट मुग्ध रहेछन् । मैले भनेँं, ‘भारतले विश्वलाई लौहपुरुष किन देखाउनुपरेको होला ? अमेरिकाले स्ट्याचु अफ लिबर्टी (स्वतन्त्रताकी मूर्ति) फ्रान्सबाट उपहार पाएपछि न्युयोर्क हार्बरमा राखेजस्तै कुनै महान उद्देश्य बोकेको मूर्ति राख्दा भारतीय सभ्यताबारे राम्रो सन्देश जान्थ्यो । भएन, गान्धीकै त्यत्रो मूर्ति राख्दा पनि ठिकै हुन्थ्यो, किनभने गान्धीको सत्य र अहिंसाबारे सन्देश कालजयी मानवतावादी छ । हुन त आफ्नो यत्रो विशाल मूर्ति र त्यत्रो खर्चको विरोधी नै हुने थिए, सरलजीवी गान्धी, तर यो पटेलको मूर्ति त युरोपेली उत्पादनको सबभन्दा विध्वंसकारी विचारधारा—राष्ट्रवाद—लाई भारतले स्वाट्ट निलेर विश्वमाझ आफूलाई युरोपको अन्धभक्तका रूपमा प्रदर्शित गरेको भयो । अलि सुहाएन ।’

‘हैन, भारतले आफ्नो बलियो राष्ट्रवाद देखाउन जरुरी छ,’ ती स्वामीले भने, ‘किनभने भारतमा क्रिस्चियन धर्मप्रचारकहरू निकै आक्रामक भइराखेका छन् ।’ मैले भनेँं, ‘त्यसो हो भने अम्बेडकर वा बिर्सा मुन्डाको मूर्ति बनाउनुपर्ने, किनभने धर्म परिवर्तन त आदिवासी र दलितहरूमा बढी भइराखेको छ । कतिजना ब्राह्मण क्रिस्चियन भएका छन् ? उच्च जातिकाहरूले त क्रिस्चियन स्कुलमा पढेर बडेबडे पदमात्रै ओगटेका छन् । हिन्दु धर्मको विविधता र बहुलतामाथि मलाई जति गर्व छ, त्यति नै यसको जातीय भेदभाव र छुवाछूतप्रति शरम । फेरि आदिवासी क्षेत्रमा तपाईंहरू किन जानुहुन्न ? आदिवासीहरूलाई हिन्दु धर्ममा उच्च दर्जा दिनुस् । दलितलाई उच्च दर्जा दिनुस् ।

तिनीहरू स्वयं क्रिस्चियन हुँदैनन्, किनभने सैद्धान्तिक रूपमा समान भए पनि विगत पाँच सय वर्षले प्रमाणित गरेको छ, क्रिस्चियानिटी र रंगभेदबीच अनौठो सम्बन्ध छ भनेर । अर्कातिर भारतको आदिवासी क्षेत्रका खनिज पदार्थलाई भारतको हिन्दुत्ववादी सरकारले ठूला व्यापारी घरानालाई भटाभट बेच्दैछ । यसले गर्दा त्यस क्षेत्रमा माओवादी विद्रोह चर्केको छ । भारतका आदिवासी माओवादी, क्रिस्चियन मिसनरी र हिन्दुत्ववादी सरकारको चेपुवामा छन् । माओवादी र मिसनरीले कमसेकम मुक्तिको आस त देखाएका छन् ! हिन्दुत्ववादी सरकारले त्यो पनि गरेको छैन । उल्टै आदिवासीको जल, जंगल र जमिन लिलाम गर्दैछ । गौमांस लुकाएको शंकामा हिन्दुत्ववादी भिडले निर्दोष मुसलमान मार्दैछ । तकवितर्क गर्ने विद्वानहरूको हत्या गर्दैछ ।’

सधैं शान्त प्रकृतिका देखिने ध्यानी स्वामिजी जंगिए । जोडदार तर्क राख्ने क्रममा मेरो पनि पारो चढ्यो र स्वर उँचो भयो । घर फर्केपछि मैले सोचेंँ— योग र ध्यान साधना गरेर चित्त शान्त र संयमित पार्न सिकाउने क्रियायोगी त धर्म र राज्यको विस्फोटक सम्मिश्रणले संयम गुमाई उद्वेलित हुन्छन् भने सामान्यजनको के हालत हुँदो हो ? उद्दण्ड र आपराधिक तत्त्वहरूको त झन् कुरै के गर्ने !

धर्म र राज्यको मिश्रण घातक र विस्फोटक अनि सधैं द्वन्द्व जन्माउने कारक हो भन्ने इतिहासले प्रमाणित गरिसकेको छ, खासगरी पाँच सय वर्षयता । आधुनिक राष्ट्रवादका जन्मदाता युरोपेली राज्यहरूले राज्यमा धर्म मिसाउँदा शताब्दियौंसम्म भोग्नुपरेको रक्तपात र नरसंहारबाट आजित भएर राज्यबाट धर्मलाई (सेपरेसन अफ चर्च एन्ड स्टेट) अलग्याउने पाठ सिके । यो रक्तरञ्जित इतिहास भोग्नुपर्दाको पाठ थियो ।

उता मुसलमान बहुल राज्यहरूमा त्यहाँका बौद्धिक र सुकिला–मुकिला नेतृत्वले इस्लाम धर्मग्रन्थमा परिकल्पित धर्म र राज्य एकअर्कासँग अभिन्न रहनुपर्ने अवधारणालाई तोड्न सकेनन् । फलस्वरूप मुसलमान बहुल राज्यमा गणतन्त्र फस्टाउन सकेन, अवस्था अझै फरक भएको छैन । जब–जब लोकतन्त्रले जरो गाड्न खोज्छ, तब–तब त्यहाँ धार्मिक अतिवादीहरूले धर्मलाई राज्यसँग एकाकार गरेर अल्पसंख्यक र महिलामाथि उत्पात मच्चाउने गर्छन् ।

त्यसबाट बच्न यात साउदी अरबमा जस्तै तानाशाही राजाले नै धर्मगुरुहरूलाई चित्त बुझ्ने खालको कट्टर धार्मिक राज्य जनतामाथि थोपर्छन् या धर्मनिरपेक्ष तानाशाह जन्मिन्छन्, सद्दाम हुसेनको इराकदेखि बेन अलीको ट्युनिसिया र कमालपासाको टर्कीमा जस्तै । श्रीलंकामा बहुसंख्यक बौद्धमार्गी सिंहली र अल्पसंख्यक हिन्दु तमिलबीच दशकौंको गृहयुद्ध र धनजनको क्षतिपछि फेरि सिंहली–मुसलमान द्वन्द्व उब्जेको छ । सयौं मानिसको ज्यान जानेगरी इस्टर सन्डेका दिन भएको आतंककारी बम विस्फोट त्यसैको परिणाम हो । राज्यसँग धर्म गाँसिएपछि भएका यस्ता हृदयविदारक घटना कति छन् कति !

बंगलादेश र पाकिस्तानमा रक्तपात र लोकतन्त्र अनि सेना बीचको जुहारी धर्ममा राज्य र राज्यमा धर्म (सियासतमा मजहब र मजहबमा सियासत) मिसाइएकै परिणाम हो । भारतमा पहिले लालकृष्ण आडवाणी अनि अहिले नरेन्द्र मोदी र अमित शाह नेतृत्वमा चुनावी सफलता पाएको हिन्दुत्ववादले सिर्जना गरेको हिंसा र त्रासको वातावरण धर्मनिरपेक्ष राज्यमा बहुसंख्यकको धर्म मिसाउने परिणाम होइन भने के हो ? धर्मले सर्वसाधारणलाई गहन जीवनदर्शन सहजै उपलब्ध गराउन सक्छ भने सजिलै ‘विषको बेलरी’ पनि हुनसक्छ, आँखा चिम्लेर यसका पछाडि लाग्यो भने ।

नेपालमा तराई–मधेस र हिन्दु पहाडलाई मिसाई भइरहेका बहुसंख्यक हिन्दुवादी प्रयास पृथ्वीनारायण, जंगबहादुर र महेन्द्रको पञ्चायती हिन्दु राष्ट्रवादभन्दा सैद्धान्तिक रूपले भिन्न हुनसक्ला, तर यसले व्यावहारिक रूपमा न मधेसीकै भलो गर्छ, नत जनजाति र दलितकै । यसले लोकतन्त्रलाई बहुसंख्यक नेपालीको रगत–पसिनाले आर्जित साझा सम्पत्ति बनाउनुको सट्टा नेपाली राज्य कथित उच्च जातीय स्थायी सत्तालाई नै सुम्पिन्छ । यसको कारण हो— नेपालको विशिष्ट हिन्दु जातप्रथा र राज्यसँग संस्थापन कालदेखि नै जात प्रथाको आन्द्रा गाँसिनु ।

यस्तो नभए पनि हिन्दु धर्मलाई राज्यसँग मिसाउनु उचित थिएन, किनभने धर्म भनेको शास्त्रसम्मत सामूहिक पहिचान हो । शास्त्र परापूर्वकालमा रचिएको समाज, जीवन र आध्यात्मबारे अलौकिक दैविक दस्तावेज हो । आधुनिक लोकतन्त्र झनेको चाहिँ मानव सिर्जित, व्यक्तिमा आधारित लौकिक शासन व्यवस्था हो, जसलाई शास्त्रको दैवी हुकुमले हैन, स्वयं व्यत्ति र व्यक्तिको समूहले छलफलद्वारा बनाउँछ पनि र लागू पनि विमर्शका आधारमा गर्छ ।

तर कस्तो खाले धर्मनिरपेक्ष राज्य नेपाललाई सुहाउँदो हुन्छ ? फ्रान्स एकखाले धर्मनिरपेक्ष राज्य हो भने अमेरिका अर्कैखाले । नेहरूवादी धर्मनिरपेक्षता एक किसिमको छ भने गान्धीवादी अर्कै किसिमको । फ्रान्सलाई कट्टरवादी धर्मनिरपेक्ष राज्य भन्न सकिन्छ । पुरानो राज्य (आँसियाँ रेजिम) माथि रजाइँ गरिरहेको धर्मको विरोधबाट जन्मेको फ्रान्सेली क्रान्तिपछिको फ्रान्सेली राज्यले धर्म विरोधी पहिचानलाई आत्मसात् गर्‍यो ।

फलस्वरूप त्यहाँ राज्य सम्बद्ध कुनै पनि स्थानमा सिख पगडी अनि मुस्लिम बुर्का र घुम्टो वर्जित छ भने इसाई क्रस पनि त्यक्तिकै निषेधित छ । संयुत्त राज्य अमेरिकाको स्थापना भने धार्मिक स्वतन्त्रता उपभोग गर्न भएकाले यसका डिइस्ट संस्थापक राष्ट्रपिताहरूले विभिन्न धर्मप्रथा र धर्ममा आधारित जीवन पद्धति उपभोग गर्न नै राज्यबाट चर्चलाई अलग्याए, ताकि राज्यमाथि कुनै एउटा धर्मको हैकम नहोओस् । त्यसैले त चुनाव जितेपछि तुलसी गवार्डले गीतामाथि, इलिआना उमरले कोरान र बुसले बाइबलमाथि हात राखेर कर्तव्य र गोपनीयताको सपथ लिन्छन् !

नेहरूको धर्मनिरपेक्षतालाई धर्मविरोधी होइन, नेहरू स्वयं ‘एग्नोस्टिक’ भएकाले, धर्मतटस्थ भन्न मिल्छ । धर्मलाई सहनु ठिकै भए पनि पछिलाग्नु ठिक होइन भन्ठान्थे नेहरू । गहन आध्यात्मिक गान्धीचाहिँ धर्मलाई मानव जीवनका लागि आवश्यक मान्थे, सबै धर्मका राम्रा कुरा आत्मसात् गर्थे र सर्व धर्म समभाव राख्थे । यो धर्मनिरपेक्षता अमेरिकाले अँगालेको सर्व धर्म समानको धारणाजस्तै थियो ।

नेपालले पनि आफूलाई सुहाउँदो धर्मनिरपेक्षता अपनाउनुपर्छ, जहाँ नागरिक धर्मपालन गर्न स्वतन्त्र हुन्छन् भने राज्य धर्मबाट अलग, अथवा निरपेक्ष । बहुधर्म, बहुपहिचान, बहुभाषा र विविध पोसाक यसको मूलमन्त्र हुनुपर्छ, तब मात्र धर्मजनित विकृतिबाट जोगिँदै धर्मसुलभ गहिराइबाट लाभ लिन सकिन्छ र यसको विषबाट बच्न सकिन्छ ।