१६.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १५२

काम छोडी तामझाम

वाईपी आचार्य

‘यो गाउँका मानिस गरिब छन्, अशिक्षित छन् । यहाँ दलित बस्ती ठूलो छ । छोराछोरी स्कुल पठाउन चाहँदैनन् । स्कुल आएका पनि ध्यान दिएर पढ्दैनन् । जति सम्झाए पनि अभिभावकले बुझ्दैनन्,’ नुवाकोटका एउटा गाउँपालिका अध्यक्ष भन्छन्, ‘संघीय सरकारले नीति बनाएर यिनीहरूका बच्चा विद्यालयमा ल्याउनुपर्छ ।’ 

काम छोडी तामझाम

यस्तै, गोरखाका एक स्कुलका प्रधानाध्यापक अनुसन्धानका क्रममा भेटिएको यो पंक्तिकारलाई भन्छन्, ‘गरिब, दलित र तामाङका बच्चाबच्ची पढ्ने स्कुल हो यो । एक दिन आए तीन दिन हराउँछन् । बाबुआमालाई चासो छैन । कति बच्चा स्कुलै आउँदैनन् । यस्तालाई शिक्षकले के गर्ने ? सरकारले ध्यान दिनुपर्छ ।’

पठनपाठनबारे यस्तो बुझाइ रहेको समाजमा अहिले फेरि विद्यार्थी भर्ना अभियान सुरु भएको छ । ‘हाम्रो सहर हाम्रो गाउँ, सबै बालबालिकालाई स्कुल पुर्‍याऔं’ नारासाथ यस वर्षको अभियान चल्नेछ । वर्षौंदेखि बड्दो तामझामसाथ यो अभियान पर्वका रूपमा मनाइन्छ । त्यसपछि वर्षभरि सुनसान हुन्छ । पर्वहरूको नियति यही हो ।

अहिले कक्षा १ देखि ५ सम्मको भर्नादर ९७.२ प्रतिशत छ । यो रजिस्टरमा नाम लेखिएकाको संख्या हो । नाम लेखिएपछि विद्यालय नटेक्नेको संख्या कति छ, यकिन छैन । कक्षा १ मा भर्नाका लागि उमेर पुगेका करिब ६ प्रतिशत बालबालिका विद्यालयबाहिर छन् । प्रारम्भिक बालविकास पढ्ने उमेरका करिब १८ प्रतिशत बालबालिका ईसीडी केन्द्रमा पुगेका छैनन् । योभन्दा ठूलो समस्या टिकाउदरमा छ । कक्षा १ मा भर्ना भएकाहरू कक्षा ८ पुगुन्जेल करिब २७ प्रतिशत हराउँछन्, कक्षा १० पुग्दावर्दा ४० प्रतिशतजति बाहिरिइसकेका हुन्छन् ।

बालबालिका विद्यालयमा नपुग्नु र नटिक्नुको सबै ठाँउमा एउटै कारण हुँदैन । प्राध्यापक नुर्केले गरिबीको दुश्चक्रबाट फड्किन नसक्नेहरू विद्यालय पुग्दैनन् भनेका छन् । शिक्षा नभए कमाइ हुन्न, पोषक खानेकुरा किन्न सक्दैनन्, अस्वस्थ हुन्छन्, काम गर्न सक्दैनन्, फेरि कमाइ कम हुन्छ अनि गरिब हुन्छन्, स्कुल जान सक्दैनन् ।

त्यसैले उनी भन्छन्– गरिबी निवारणका लागि शिक्षामा जोड दिनुपर्छ । पाउलो फ्रेरे शिक्षा पाएपछि के पाउने भन्ने आशा नहुनेहरूको विद्यालयप्रति विकर्षण हुन्छ भन्छन् । उनीहरूलाई भविष्यको सपना, आशा, भरोसा दिलाउनसके विद्यालयमा बच्चा पठाउँछन् । बोड्युले भनेका छन्– समाजका पिछडा वर्गमा लघुताभास हुन्छ, दमन, शोषण र अभाव स्वीकार गर्न सक्ने संस्कृति हुन्छ, त्यही स्वीकारोक्ति र मौनको संस्कृतिले गर्दा उनीहरू बच्चा विद्यालय पठाउँदैनन् । यसका लागि सामाजिक लघुताभासलाई तोड्नुपर्छ ।

इभान इलिच, जोन हाल्टहरूका अनुसार जेलजस्ता भएकाले विद्यालयदेखि बालबालिका डराउँछन् । विद्यालयलाई घरजस्तो बनाउनसके विद्यार्थी गयल हुँदैनन् । अमर्त्य सेनका अनुसार बालबालिका विद्यालयको पर्खालभिक्र नछिर्ने तीन हुन्छन्– व्यत्तिगत, संस्थागत र वातावरणीय । यी तीनैमा उपचार खोज्नुपर्छ । नेपालमा विद्यालयीय शिक्षाका समस्या र समाधान अमर्त्य सेनले भनेका उफर्युक्त तीन कारणबाट खोज्नु व्यावहारिक हुन सक्छ ।

व्यत्तिगत पक्ष : कोही बच्चा अपांगता भएका हुन सक्छन् । कसैको बुद्धिमत्ता कमजोर हुन सक्छ । रुचि अर्कैतिर हुन सक्छ । भविष्यको सपना पढाइबाट पूरा नहुने देखेको हुन सक्छ । यसका लागि आवश्यकता र रुचिअनुसारको शिक्षा लिन मिल्ने पद्धति जरुरी छ ।

संस्थागत पक्ष : एउटा अध्ययनअनुसार नेपालमा करिब ७० प्रतिशत विद्यालय बालमैत्री छैनन् । २४ प्रतिशत विद्यालयमा शौचालय छैन । १८ प्रतिशत विद्यालयमा खानेपानी पुगेको छैन । ३७ प्रतिशत शिक्षकमा पेसाप्रति असन्तुष्टि छ । करिब ९८ प्रतिशत शिक्षक पाठयोजना बनाउँदैनन् । करिब ९५ प्रतिशत शिक्षकले प्रवचन विधि मात्रै प्रयोग गर्छन् ।

करिब ९८ प्रतिशत शिक्षक कण्ठ गर्न लगाउँछन् । अभिभावक–शिक्षक सम्बन्ध कमजोर छ । विद्यालयको सामाजिक उत्तरदायित्वभाव जीर्ण छ । अभिभावकमा अपनत्वभाव खुइलिएको छ । यस्तै संस्थागत हविगतका कारण सार्वजनिक शिक्षाप्रति जनविश्वास खस्कँदो छ । अब जोड दिनुपर्ने संस्थागत विकासमा हो ।

वातावरणीय पक्ष : नेपालमा २८.६ प्रतिशत जनसंख्या बहुआयामिक गरिबीको रेखामुनि छ । केही बालबालिकाले घरको काम गर्नुपर्छ । अर्काको घरमा सेवा गर्नुपर्छ । बाबुआमालाई सहयोग गर्नुपर्छ । यीमध्ये केही ‘ब्रेड विनर’ छन् । मास्लोले भनेजस्तै आधारभूत आवश्यकता पूर्तिका लागि तल्लीन भएकाहरूले शिक्षाको आवश्यकता महसुस गर्नै सक्दैनन् ।

जीवनस्तर सर्वेक्षणअनुसार टाढा भएकाले ७ प्रतिशत बालबालिका विद्यालय जाँदैनन् । प्राकृतिक विपत्तिका कारण विद्यालय नजानेको संख्या बढेको छ । जातभात, छुवाछूतजस्ता सामाजिक कुसंस्कारका जाँतामा पिल्सिएकाहरूको विद्यालयप्रति विकर्षण छ । समाजका रोलमोडल कोही विदेश गएकालाई मान्छन् त कोही खलासी वा यस्तैलाई । आफू पनि त्यस्तै बन्नेभन्दा बाहिर सोच्न दिँदैन वातावरणले ।

यस्ता समस्याको जञ्जालमा भासिएको समाजमा एकमुखी क्षितिजीय भर्ना अभियान वार्षिक तिथिमा श्राद्ध गरे जस्तै मात्रै हुन्छ । यसका लागि केही प्रश्नको उत्तर खोज्न जरुरी छ । यो अभियान मन्त्रालयको मात्रै हो कि अरूको पनि ? एकएक केटाकेटी टिपेर सेल्फी खिच्न हो कि संस्थागत सबलीकरण गर्न ? के यो अभियानले शिक्षक, प्राध्यापक, विद्यार्थी संघसंगठनलाई जवाफदेही बनाउला ? राजनीतिक पार्टीको मति फेरिदेला ? विकासे संस्थालाई जिम्मेवार बनाउला ?

के तराईका मुसहर बस्ती, धादिङका चेपाङ र बझाङका दलित बस्तीलाई गरिबीको दुश्चक्रबाट मुत्ति दिलाउन शिक्षा आवश्यक छ भन्ने चेतनासँगै भविष्यको आशा देखाउन सक्ला ? सडकपेटीमा पाकेटको हावा तानेर पेट फुलाउने बालबालिकालाई ओतसहित स्कुल झिकाउने र टिकाउने कर्म गर्न सक्ला ? घरमा कामदार केटाकेटी राखेर आफ्ना बच्चा स्कुल पठाउने सामन्तहरूको दिमागको बत्ती बल्ला ? यो काम सरकारको हो भनी माथितिर देखाउने र आफू तर्किने स्थानीय जनप्रतिनिधि र हाम्रो काम पढाउने मात्रै हो भन्ने शिक्षकको बुद्धिको बिर्को खोल्न सक्ला ? यी प्रश्नको जवाफ सकारात्मक आए अभियान सफल हुन्छ ।

एसमोग्लु र रबिन्सनले लामो अनुसन्धानपछि ‘ह्वाई नेसन्स फेल’ शीर्षक किताब लेखे । उनीहरूको निष्कर्ष थियो– जहाँ संस्था बन्छ, पद्धतिले काम गर्छ, संस्था प्रधान र व्यक्ति गौण हुन्छ, त्यो देश सफल हुन्छ । जहाँ व्यक्ति केन्द्रमा आउँछ, संस्था ओझेलमा पर्छ, त्यहाँ स्वार्थ हुन्छ र त्यो देश असफल हुन्छ । अल्पविकसित र विकासोन्मुख देशको मुख्य समस्या यही हो ।

त्यस्तै शिक्षामा पनि संस्था बलियो बनाउन सके यी सबै समस्या समाधान हुन्छन् । एक जनाले सय जना विद्यार्थीको जिम्मा लिएर स्कुल पुर्‍याए पनि स्कुलले पहल नगरे त्यो टिक्दैन । जब स्कुल भरपर्दो र पद्धतिले चल्ने, नैतिकताले बाँधिएको, मानवीयताले ओतप्रोत, जिम्मेवारी र जवाफदेहिताले भरिपूर्ण भएर स्वचालित हुन्छ, त्यहाँ विद्यार्थी स्वतः जान्छन्, टिक्छन् र सिक्छन् पनि । त्यसैले सबै मिलेर विद्यालयलाई विद्यालयजस्तै बनाऔँ, हरेक दिन सिकाइ अभियान चलाऔँ ।

प्रकाशित : वैशाख ८, २०७६ ०७:५१
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?