राजनीतिमा अल्फा प्रवृत्ति

राजनीतिक परिवर्तनसँगै आम नागरिकका इच्छा र आकाङ्क्षा बढेर जाने भए । नयाँ राजनीतिक परिवर्तनलाई युगान्तकारी र नयाँ युगको सुरुआत हामी आफैँले भनेका छौं । नयाँ युगको फल चाख्ने इच्छा सबैको हुन्छ ।

यी सबैलाई सन्तुलन गर्न सजिलो छैन । यति हुँदाहुँदै पनि सरकारसँग काम गर्न सहज वातावरण छ । सबैभन्दा ठूलो पक्ष सरकारसँग जनमत छ । केन्द्रदेखि स्थानीय तहसम्म एउटै विचारधारामा विश्वास गर्ने स्वजातीयहरूको सरकार छ । प्रतिपक्ष विगतको भन्दा शालीन छ, आफैमा अलमलिएको छ ।

सहज परिस्थिति हुँदाहुँदै पनि सरकार कताकता हराए जस्तो देखिन्छ । पार्टीको सिद्धान्तमा बाँधिएका बाहेक आम नागरिकलाई सरकारले विश्वासमा लिनसकेको देखिँदैन । यो नै सत्य होइन, तर वास्तविकता हो । देश बाहिर पनि हामी विश्वास गुमाउँदैछौं र कमजोर कूटनीतिक चरित्र प्रदर्शन गर्दैछौं । नयाँ युगले दिने फल सर्वसाधारणका लागि ‘आकाशको फल आँखा तरी मर’ भनेजस्तो हुने त होइन भन्ने सबैको मनमा पर्न गएको छ ।

हाम्रा नेता र प्रशासकमा ज्ञानको कमी पनि देखिँदैन । केही वर्षयता सबैले स्व:प्रशंसाले भरिपूर्ण आत्मकथा, सुझाव र सल्लाहले भरिभराउ ठेलीका ठेली पुस्तक प्रकाशित गर्दै आएका छन् । यो ज्ञानले सत्तामा बस्दा किन काम गर्दैन भन्ने विषयले सर्वसाधारण नागरिक अचम्मित भएका छन् । भाषणमा पनि नेताहरू इलियाड, ओडेसी तथा पछिल्लो समयका उत्कृष्ट पुस्तकका लेखक नोभल हरारीका सबै कृति पढेको अनुभूति दिन्छन् ।

मार्क्सवाद कण्ठै गरेर बसेका छन् । केही वर्ष पहिले प्रकाशित ‘किन राष्ट्रहरू असफल हुन्छन्’ र गतवर्ष प्रकाशित ‘कसरी प्रजातन्त्र मर्छ’ भन्ने पुस्तक नेपालमा धेरै किनिए । धेरैजसो नेतागण, प्राज्ञ र प्रशासकले यी पुस्तकको प्रसंग लिएको देखिन्छ ।

धेरैजसो शीर्षनेताले कम्तीमा तीनवटा फरक राजनीतिक व्यवस्थामा काम गरिसकेका छन् । राजनीतिक आन्दोलनको माध्यमले एउटाबाट अर्को व्यवस्थामा फड्को मारेर जुन व्यवस्थामा पनि उपयुक्त हुनसक्ने क्षमता प्रदर्शन गरेका छन् । यस्ता चतुर राजनीतिज्ञ धेरै कम देशमा पाइन्छन् । यति हुँदाहुँदै पनि नेपाली राजनीति र राजनीतिज्ञले विश्वास गुमाउँदैछन् । किन ?

विगतका राजनीतिक आन्दोलनहरूको प्रमुख उद्देश्य नेपाली राजनीतिलाई सामन्तवादबाट समतावादतिर लानु थियो । राजनीतिज्ञहरूले विगतमा सामन्तवाद मात्र देखे, तर जनता जहिले पनि विगतकै गुणगान गाउँछन् । अहिले राम्रो गर्न नसकेर विगत राम्रो भएको हो कि विगत राम्रै थियो ? यो समीक्षा गर्नु अप्ठ्यारो पक्ष हो ।

समाज ठाडो रूपमा विभाजन भएको छ । कसैले यसैलाई प्रजातन्त्र देख्छन् भने कसैका लागि दुई हजार वर्ष अगाडि प्रजातन्त्र राम्ररी अभ्यास गरिएको देख्छन् । उनीहरूले पौराणिक र ऐतिहासिक घटनाबाट मत निर्माण गर्दैछन्, जुन आज देखिँदैन । उल्टो न्यायका लागि सडकमा आउनुपर्ने बाध्यता सिर्जना भएको छ ।

समतावाद स्थापनाका लागि साम्यवादी विचारधारामा विश्वास गर्ने तर प्रजातान्त्रिक प्रक्रियाबाट आएका राजनीतिक पार्टीहरूको हातमा सत्ताको बागडोर परेको लामो समय भइसकेको छ । कानुनमा व्यवस्था भए पनि व्यवहारमा न सामन्तवाद अन्त्य भएको छ, न समतावाद स्थापना हुनसकेको छ ।

राजनीतिक शब्दजाल प्रयोग गरेर विगतलाई गाली गर्ने या गुनगान गाउने, तर समकालीन विषयमा कम छलफल गर्ने हाम्रो बानी भैसकेको छ । जीवन समकालीनतामा निर्भर गर्छ । साधारण जीवन जिउन न भूत आवश्यक पर्छ, न भविष्य । छलफल गरेको भए समकालीन समस्या समाधान थिए । जनसंख्याको ठूलो भाग ओगटेका युवक–युवतीका समस्या समाधान गर्न हामी बढी केन्द्रित हुने थियौं । अरुका समस्याबाटै व्यक्तिगत समृद्धि सिर्जना गर्ने फरक वर्गको विकास भएर जाँदैछ ।

मुलुकलाई दिशानिर्देशन गर्न राजनीतिक वर्गको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । प्रजातन्त्रसँगै उदाएका नयाँ शासक र अभिजात्य वर्गको जीवन ‘निजितामा सुरु भएर निजितामै’ अन्त्य हुने संस्कार विकास भएको छ । यो वर्गमा पर्ने व्यक्तिहरू सबै एकैचोटी सफल र नम्बर एक (अल्फा म्यान) हुन चाहन्छन् । ओमेगा हुन कोही तयार छैनन् । हामी पुनर्जन्ममा विश्वास गर्ने बहुमतमा छौं । त्यस्तो हतारै गरिहाल्नुपर्ने छैन ।

यस्ता व्यवहारले राजनीति गर्ने र नगर्नेका बीच सनातनी शत्रुताको विकास हुनगएको छ । राजनीति गर्ने वर्गमा ‘हामी जनता’ भन्ने सिद्धान्तलाई ‘जनताका हुन् र’ भन्ने मानसिकताले जरो गाड्दैछ । यस्तो व्यवहारले प्रजातन्त्रका मौलिक मूल्य र मान्यताको उपहास गरेको देखिन्छ । हाम्रो राजनीतिक व्यवहारले निर्माण गरेको यो दोस्रो किसिमको वर्ग हो ।

अर्को समस्या हामी झुटो मनले ‘सत्य’ बोल्छौं र सत्य मनले ‘झुटो’ बोल्छौं, जसले गर्दा व्यवहार र विश्वास छुट्याउन आम नागरिकलाई अप्ठ्यारो परेको छ । हामी बाहिरी मनले सबै प्रजातन्त्र र विकास चाहन्छौं । भित्री मनले घोर अप्रजातान्त्रिक र आफ्नोमात्र विकास हेर्न चाहन्छौं । राज्यको चरित्र पनि त्यसरी नै निर्माण गर्दैछौं ।

यो चरित्रले शासकीय पद्धतिमा समस्या देखिँदैछ । हामी सिद्धान्त र सम्झौता पूर्णरूपमा लागु गर्ने मनस्थितिमा छैनौं । किनकि यसले शासकीय शक्ति विभाजन गर्छ, जुन हामी चाहँदैनौं । शासक, नोकरशाही र प्राज्ञ पनि श्रेणीक्रममा विश्वास गर्छाैं । श्रेणीक्रम लागु गर्न श्रेणीविहीन ठूलो वर्ग चाहिन्छ ।

पछिल्लो वर्ग जति बलियो हुन्छ, अघिल्लो वर्गको प्रभुत्व त्यतिकै खतरामा पर्छ । अर्को कुरा सत्तामा पुगेका व्यक्तिहरू (त्यो राजनीतिज्ञ होस् या कर्मचारी) अवकाश चाहँदैनन् र नमरुन्जेलसम्म विभिन्न किसिमका नियुक्ति कुर्दै बसेका देखिन्छन् । यी समस्या आनुवंशिक भएर आएका छन् ।

आज थोरै व्यक्ति ज्यादै सफल छन् र तिनले मेरो अनुमानमा मुलुकको जीडीपीको लगभग १५ प्रतिशत भाग ओगट्छन् । व्यक्तिगत स्वार्थका लागि सकेसम्म राज्यका संरचनालाई आफू सुहाउँदो तरिकाले निर्माण गर्ने र नीति पनि त्यस्तै बनाउने परम्परा स्थापित हुँदैछ । परिणामस्वरुप दोहोरो समानार्थी अर्थतन्त्र र शासकीय स्वरुप अगाडि आउँदैछ ।

बहुनागरिक असफल र राज्यभन्दा गैरराज्य बलियो भएर गएको छ । हामीले अगाडि सारेका नीतिहरूले धनी र गरिबका छोराछोरीको भेटघाट हुँदैन । सामान्य अवस्थामा गरिब किसान र मजदुरका छोराछोरीको डाक्टर, इन्जिनियर बन्ने सम्भावना न्युन भएको छ । जुन अवस्था तीन दशक अगाडि थिएन । फलस्वरूप एकले अर्कोलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा भिन्नता आएको छ ।

यस्तो अवस्थामा (डिप राज्य) फगत राष्ट्रवादको नाराले मात्र नागरिक सार्वभौमता संरक्षण गर्दैन । राजनीतिज्ञको मूल्याङ्कन व्यक्तिगत सफलता र उपलब्धिका आधारमा हुँदैन । राज्य सामूहिक निकाय हो । राजनीतिज्ञको सफलता सामूहिक सफलतामा निर्भर गर्छ ।

व्यक्तिगत सफलता र उपलब्धिको कुनै सीमा छैन । हामीसँग त्यसको लागि न पर्याप्त समय छ, न क्षमता । रविन्द्रनाथ टैगोरले मृत्युशैय्यामा रुँदै भनेका थिए, यो संसारमा धेरै कुरा छन्, तर मनुष्यको टोकरी भगवानको भन्दा ज्यादै सानो छ । यो संसारको दुई हजार वर्षको इतिहासमात्र हेर्ने हो भने यो अवधिमा धेरै शासक, विद्वान र कलाकार आए होलान्, तर हामी मुस्किलले १०–१२ जनालाई मात्र सम्झिन सक्छौं ।

स्वार्थ र सुविधाका आधारमा राजनीतिक दलहरू फुट्ने र जुट्ने परम्पराले हाम्रो प्रजातन्त्र पटक–पटक सङ्कटमा पर्दैछ । दलभित्र र बाहिरको मल्लयुद्धले राजनीतिप्रति विश्वास घट्दै गएको छ । संसारका धेरैजसो राष्ट्रले बाह्य मुलुकसँग स्वतन्त्रताको लडाइँ लडे । हाम्रो लडाइँ आन्तरिक छ । कुनै बेला सामन्तवादको नाममा त कुनै बेला प्रजातन्त्रको । लडाइँ आफ्नै बन्धु–बान्धवसँग छ ।

बहुदलीय प्रतिस्पर्धी शासन व्यवस्थाको मर्म हामीले बुझ्न सकेनौं कि † प्रतिस्पर्धी मात्र भनेको हो, लडाइँ गर्ने भनेकै होइन । प्रतिस्पर्धी जनहितका लागि कसले बढी गर्न सक्ने भनेर हो । त्यसो त अहिलेको प्रजातान्त्रिक प्रणालीमा ओलम्पियस (ग्रिक) फिलोसोफीको ठूलो प्रभाव छ । जसको मुख्य उद्देश्य प्रथम हुने (अल्फा प्रवृत्ति) हो । यो प्रतिस्पर्धी परम्परा अनुसार सबै कुरा एउटै जीवनमा प्राप्त गर्नुपर्छ ।

जीवनको सफलता सबै उपलब्धिसँग (सम टोटल अफ दी एचिभमेन्ट) सँग जोडिनाले उपलब्धिका लागि जे पनि गर्ने प्रवृत्ति हावी भएको छ । त्यही भएर होला, जति विद्वान भए पनि प्रतिस्पर्धा लडाइँमा रूपान्तरण हुने र समाज पछाडि परिरहने । यस्तो अवस्था कायमै रहे राजनीतिले नागरिकको विश्वास जित्न अप्ठ्यारो हुनेछ ।