मोदी पछ्याउँदै ओली

सत्तामा उक्लेदेखि मोदी र ओलीले एउटै काम निरन्तर गरिरहे– खर्चिला तामझामसहित तमासा रचिरहे ।
उज्ज्वल प्रसाईं

काठमाडौँ — उभ्याउन खोज्यौ सबैभन्दा
अग्लो सालिक, त्यो सबैभन्दा एक्लो ठहरियो ।
– मानस फिराक भट्टचार्जी
सत्ताधारी भारतीय जनता पार्टी (भाजपा) भारतको इतिहासलाई हिन्दुवादी संकथनका रूपमा पुनर्लेखन गर्न चाहन्छ ।

आफ्नो राजनीतिक विचारधारा अनुकूल हुने नायकको खोजी गर्दा उसले सरदार बल्लभभाइ पटेल फेला पार्‍यो । मोहनदास करमचन्द गान्धी, जवाहरलाल नेहरू र भीमराव अम्बेडकर जस्ता हिजो स्थापित नायकलाई पुड्को देखाउन उसले पटेललाई १८२ मिटर अग्लो बनाइदियो ।


संसारको सबैभन्दा अग्लो शालिक भनिएको पटेलको सो मूर्तिलाई ‘द स्ट्याचु अफ युनिटी’ अर्थात ‘एकताको प्रतीक’ भनियो । खासमा त्यो भाजपाको राष्ट्रवादी अहंकार हो । मोदीले सन् २०१० मा शिलान्यास गरेको सो मूर्तिको अनावरण भाजपा अनुकूल रचिएको खर्चिलो राजनीतिक तमासा हो । ठूला स्पेक्टेल (तमासा) रचेर जनता भुलाउन माहिर नेता हुन्, मोदी । पटेलको मूर्ति त्यही भुलभुलैया–राजनीतिको पछिल्लो कडी हो ।


ह्यामानको त्यो फलामे पटेलको छायामा ७५ हजार जीवित आदिवासी किसान छन् । नर्मदा नदी किनारमा ठडिएको त्यो कृत्रिम मान्छेले आफ्नो जमिन, पानी एवं प्राकृतिक सम्पदा नष्ट गरेकामा उनीहरू रुष्ट छन् । गरिब किसानका हजारौं दु:खलाई नजरअन्दाज गर्दै गुजरात सरकारले त्यो फलामे मूर्तिमा २,३८९ करोड भारु लगानी गर्‍यो । अहिले प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको विरोधमा त्यहाँका गरिब किसान आन्दोलित छन् ।


आधारभूत तहका जनताबाट पटेललाई खोसेर हिन्दुवादी खोपीको नेता बनाउन खोजियो । सामान्य नागरिकबाट कटेर बतासमा कवाज खेल्न खोज्ने शासकहरू अन्तत: एक्ला हुन्छन् । कवि भट्टचार्जीले इंगित गरेझैं त्यो अग्लो शालिक हजारौं किसान र सिमान्तकृत आदिवासीबाट कटेर विलकुल एक्लो उभिनेछ । जसको काँध चढेर सत्तामा पुग्यो, उसैलाई बिर्सेर अकाशिने शासक अन्तत: कतै शून्यमा एक्लो र परित्यक्त घुम्नेछ । जनताबाट खोसिएका पटेलसँगै कुनै दिन मोदीहरू पनि पक्कै एक्लिनेछन् ।


उस्तै संकथन

नरेन्द्र मोदी र खड्गप्रसाद ओलीको राजनीतिक हुर्काइमा धेरै समानता छैन । सम्भवत: लहैलहैमा वा उमेरजन्य कोरा आदर्शले तानिएर ओली सशस्त्र कम्युनिष्ट क्रान्तिको बाटो हुँदै मूलधारको राजनीतिमा खुट्टो घुमाउन सफल नेता हुन् ।


राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघजस्तो संगठनले कट्टर हिन्दुवादीका रूपमा दीक्षित गरेका महत्त्वाकांक्षी नेता हुन्, मोदी । यता ओली कथित जमिनदार–सफाया अभियानमा लागे, उता मोदी मुस्लिम खेद्ने मेसोमा लहरिए । पछिल्लो समय ‘जिंगोइजम’ भन्न मिल्ने राष्ट्रवाद उनीहरूको समान सिद्धान्त बन्यो । प्रधानमन्त्रीमा निर्वाचित हुँदै गर्दा दुवैले निर्माण गरेको संकथन एकैखाले थियो ।


मोदीका लागि पाकिस्तान एवं मुस्लिम विरोधी राष्ट्रवाद टेक्ने भूमि थियो, विकासका रंगीन सपना पुग्ने गन्तव्य थियो । कांग्रेसको भ्रष्ट शासनबाट दिक्दार ठूलो जनसंख्या शासनमा नयाँ अनुहार देख्न चाहन्थ्यो, विकल्पमा मोदी बाहेक अरू कोही थिएन ।


नवउदारवादको जग बलियो बनाउन ठूला व्यापारीहरू मनमोहनभन्दा बलशाली एवं महत्त्वाकांक्षी नेतृत्व चाहन्थे, मोदी नै उचित विकल्प थिए । बहुसंख्यक हिन्दुलाई मुस्लिम तह लगाउने शासक चाहिएको थियो, मोदीको चौडा छातीले तिनलाई लोभ्यायो ।


ओलीका लागि भारत एवं मधेस विरोधी राष्ट्रवाद वैचारिक धरातल बन्यो, समृद्धिको सपना बिकाउ पुडिया ठहरियो । भारतले लगाएको नाकाबन्दीलाई मधेस केन्द्रित दलले मधेस आन्दोलनको हितमा प्रयोग गर्न खोजे । नागरिकको जीवन नराम्ररी प्रभावित भयो, उनीहरू चिडिए ।


सामान्य अवस्थामा समेत भारतबाट त्रसित रहने पहाडे समुदायमा राष्ट्रवादको ज्वरो उत्रिनु स्वाभाविक थियो । काठमाडौंमा तयार गरिने मूलधारको संकथनमा मधेस आन्दोलन यसै फजुल बिझ्याइँ मात्र थियो । त्यसैले बहुसंख्यक पहाडेले बलियो राष्ट्रवादी शासक खोजे, जसले त्यस्तो बिझ्याइँ परास्त गरोस् । विचार शून्य कांग्रेस पत्याइएन, चर्को राष्ट्रवादी देखिन जान्ने खड्गप्रसाद ओली चुनिए ।


राजनीतिक आन्दोलन सकिएको उद्घोष गर्दै माओवादीसमेत ओलीसँग मिसिएपछि समृद्धिको कथानक सहजै बिक्यो । अघि–अघि मोदी हिँडेको बाटो पहिल्याउँदै पछि–पछि ओली उदाए ।


उता नरेन्द्र मोदी नेहरू पन्छाउन पटेल खोज्छन्, यता खड्गप्रसाद आइज्याक न्युटनको ठाउँमा भाष्काराचार्य ल्याउँछन् । उता भगवान कृष्णले इन्टरनेट चलाउँथे भनिन्छ, यता हिमालका ऋषिमुनी ठूला वैज्ञानिक बताइन्छन् । पटेललाई सबैभन्दा ठूला राष्ट्रवादी नेताका रूपमा चित्रण गरिएको कथानक लिएर सबै मूलधारका पत्रिकामा एकैदिन मोदी छाउँछन् । यता ओली आफ्ना फोटो बिजुलीका पोल र अखबारका ज्याकेटमा सजाउँछन् ।


उता सामाजिक सञ्जाल कब्जा गर्न आईटी–सेल नामक झुन्ड निर्माण गरिन्छ, यता विरोधी तह लगाउन गुटका पत्रकार एवं तिनले खोलेका न्युजपोर्टललाई मैदानमा उतारिन्छ । त्यतिले नपुगे सरकारको प्रवक्तालाई पाखुरा सुर्किन अह्राइन्छ । कतिलाई फेक न्युजको निहुँमा खोरमा हालिन्छ । सत्तामा उक्लेदेखि दुवैले एउटै काम निरन्तर गरिरहे– खर्चिला तामझामसहित तमासा रचिरहे ।


ओलीका शब्दातीत तमासा

मोदीलाई पछ्याउँदै सानातिना कार्यक्रमलाई ठूलो तमासा बनाउने उपक्रमले सीमा नाघ्न थाल्यो । सामाजिक सुरक्षा कोष स्थापना गर्नु, त्यसको चुस्त वित्तीय व्यवस्थापन गरेर मजदुरको हित गर्नु असल काम हो । एक दशकको प्रयासपछि कोष स्थापना हुनु खुसीको खबर थियो ।


सामान्य खबरलाई भड्किलो प्रोपोगान्डा बनाइयो । एउटा कार्यक्रमलाई युग बदल्ने अभियान भन्नु अनि सो कार्यक्रमबाट हजारौं मजदुरलाई मुक्त गर्ने मसिहा हुँ भनेर चोकमा फोटो टाँग्नु अशोभनीय थियो ।


दोस्रो पटक प्रधानमन्त्री बनेदेखि ओलीले रचेका सबै तमासा असफल भए । रारा पुगेर सुनाएका ३१ बुँदा सम्भवत: उनले नै विस्मृतिमा धकेलिसके । उहिलेका राष्ट्रवादी महेन्द्रको नक्कल गर्न सरकारी तामझामसहित गरिएको सो कार्यक्रमको उपादेयता सम्भवत: तामझाम मात्र थियो । नागरिकका भान्सामै प्रोपोगान्डा पुर्‍याउनसके लोकप्रिय भइएला भनेर रचेको ‘पाइपमार्फत चुला–चुलामा ग्यास’ प्रहसन सावित भयो ।


आगामी पुस १७ गते पानीजहाज ल्याउने सपना पनि बतासे ठट्टामा रूपान्तरण हुनेछ । यसै बीच संघीयता अलपत्र पर्‍यो । सुशासनको अनुभूत कसैले गर्न पाएन । भ्रष्टाचारको आयातन ह्वात्तै बढेको यसै थाहा पाइन्छ ।


पटक–पटक असफल भएका तमासा छोप्न थप तमासाहरू सिर्जना गर्नु ओलीको नियति बनेको छ । सामाजिक सुरक्षा कोष घोषणामा रचिएको तमासा त्यही उपक्रम थियो । पोलमा चढाइएका ओलीका तस्बीर धुलामा खस्न नपाउँदै युनिभर्सल पिस फाउन्डेसनले काठमाडौंमा आयोजना गरेको एसिया प्यासिफिक समिट अर्को बेस्वादे तमासा बन्यो ।


धर्मसँग जोडिएको एउटा विवादित अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थाले काठमाडौंको कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने काममा ओली–सरकारलाई ‘आउटसोर्सिङ’ गर्‍यो । अर्थात हायात रिजेन्सीमा सञ्चालन हुने कार्यक्रम सफल बनाउन सुरक्षा व्यवस्था गर्ने, पाहुन स्वागत गर्ने लगायत कामको जिम्मा नेपाल सरकारले लियो ।


पाहुनालाई आतिथ्य गर्न प्रधानमन्त्री ओली सबै काम छाडेर सोल्टी होटलमा बसे । सूचना अनुसार समिटका लागि नेपाल सरकारले पचास लाख खर्च गर्‍यो । आयोजना सफल भएकामा सरकार प्रमुखले एक लाख अमेरिकि डलर भुक्तानी लिए ।


जनताले आफ्नो मतद्वारा निर्वाचित गरेको सरकार माधव नेपाल र ओलीको तमासा–लोभका कारण एउटा गैससले सहजै ‘आउटसोर्स’ गर्न सक्ने एजेन्सीमा पतीत भयो ।


ठूला नेताले रचेका तमासा शब्दातीत छन्, त्यसैले पार्टीका केही निष्ठावान नेतालाई ‘ऐंँठन’ भयो । उनीहरूको संकट एउटै छ, नराम्ररी एक्सपोज भइसकेका कोही एकलाई गणेश स्थापना नगरी आफै पार्टी हाँक्ने हिम्मत गर्दैनन् ।


अन्त्यमा,

जनतालाई प्रोपोगान्डाका उपभोक्ताभन्दा बढ्ता नठान्ने शासक आफू सबैभन्दा अग्लो भएको भ्रममा हुन्छन् । ती पटेलको मूर्तिजस्तै हुन् । तिनले नदेखेको सत्य कविहरूले देखेका हुन्छन् । अन्तत: ती कतै शून्यमा एक्ला र परित्यक्त हुनेछन् ।

प्रकाशित : मंसिर २१, २०७५ ०८:०३
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्

मिटु आन्दोलनको सन्देश

पीडितले आफूमाथि भएका घटना कुनै पनि बेला सार्वजनिक गर्न सक्छन् भन्ने कुराले महिलामाथि हुने यौन दुर्व्यवहार न्यूनीकरण हुने आशा गर्न सकिन्छ ।
नारायणी देवकोटा

काठमाडौँ — जीवनको कुनै कालखण्डमा भोगेको यौन दुर्व्यवहारका साथै आर्थिक, शारीरिक र मानसिक शोषणको विषयमा महिला बोल्न थालेका छन् । केही महिलाले अलि चर्को र केहीले खुसुर–खुसुर भए पनि कुरा गर्न थालेका छन् । कसैले नामै किटेर त कसैले नाम नतोकिकन, तर बुझिनेगरी भन्न थालेका छन् । 

मिटु आन्दोलनका विषयमा कुरा हुँदा धेरैले ‘मन मिलेसम्म प्रेम, मन नमिले बलात्कार’, ‘आफ्नो घरका पुरुष नमुछिँदासम्मको आन्दोलन’, ‘पुरुष विरोधी आन्दोलन’, ‘विदेशी आन्दोलनको नक्कल’, ‘सहरिया मध्यम वर्गका महिलाको मुद्दा’ जस्ता टिप्पणी गर्ने गरेका छन् । यो लेख मिटु र नेपालमा यौन हिंसाको बहस, प्रभावितको सामाजिक न्याय र आन्दोलनले भविष्यमा पार्ने प्रभावमा केन्द्रित छ ।

मिटु बहस
नेपालमा मिटुको बहस भर्खरै प्रवेश गरेको भए पनि यौन हिंसाको विषयमा बहस, पैरवी र काम भने भर्खरै सुरु भएको होइन । द्वन्द्वका घटनामा केन्द्रित भएर गरिएका अध्ययन, अनुसन्धान र काम गर्ने मानिसले १० वर्षे जनयुद्धका समयमा भएका बलात्कारका घटनालाई सम्बोधन गर्नुपर्ने विषयमा दबाब दिइरहेका थिए ।

बलात्कार र यौनजन्य हिंसा घटना दर्तालाई कुनै समय–सीमा राखिनुहुन्न भनेर नेपाली महिलाले आवाज उठाउन थालेको एक दशक भइसकेको छ । सिमान्तकृत समुदायका महिलामाथि कथित माथिल्लो जात र वर्गका पुरुषले गरेका यौन उत्पीडनका विषयमा लेख्न (आख्यान, गैरआख्यान), फिल्म निर्माण गर्न वा बहसका विषय बनाउन थालेको पनि धेरै भइसकेको छ ।
आन्दोलन किन बलियो ?
मिटु आन्दोलनले अहिले किन सशक्त रूप लिँदैछ वा महिलाले किन वर्षौं अगाडि भएका यौन दुव्र्यवहार र उत्पीडनका विषयमा बोल्दैछन् भन्ने कुराको खास सामाजिक ऐतिहासिकता छ । यति बेला धेरै हदसम्म नेपालको संविधान, कानुन महिलामैत्री छ, समाजमा महिला र महिलाको यौनिकतालाई हेर्ने नजरिया परिवर्तन हुँदै गएको छ ।

सार्वजनिक र सामाजिक सञ्चार माध्यमको पहुँच सबैमा पर्दै गएको छ । महिलाहरू आर्थिक रूपले सशक्त हुँदै गएका छन् । पुरुष (बा, दाइभाइ वा श्रीमान) प्रतिको परनिर्भरता हट्दै जाँदा महिलामा समाजले जेसुकै भने पनि ‘म यो मुद्दामा लड्न सक्छु’ भन्ने आत्मविश्वास बढ्दै गएको छ ।

महिलाहरू आफूमाथि भएको यौन उत्पीडनका घटना, ती घटनाले उब्जाएका समस्या, मानसिकतामा पर्नगएको आघात र पुरुषलाई हेर्ने महिलाको आफ्नै नजरियाको विषय कुरा गर्न थालेका छन् । महिलामाथि भएका दुव्र्यवहारका कुरा सुन्न र साथ दिएर आवाज उठाउन समाजको एउटा पंक्ति तयार भएको छ ।

जसले भनेपछि आउने समस्या, घटना सार्वजनिक भएपछि आउने लाञ्छनाको डरले कसैलाई भन्न नसकेर वर्षौंदेखि मनमा गडेका कुराको विषयमा बहस सुरु भएको छ । साथै पुरुषको व्यवहारलाई हेर्ने महिलाको नजरको व्याख्या सुरु भएको छ ।
मिटु र सामाजिक न्याय
मिटुको बहस र चार महिना अगाडि बलात्कारपछि हत्या गरिएकी निर्मला पन्तको न्यायका लागि भएका प्रयासका बाबजुद पनि दोषी पक्राउ नपरेको, ललितपुरको गोदाम चौरको घटनामा न्यायालयले दोषीलाई उन्मुक्ति दिएको र बलात्कारपछि ज्यान गुमाएकी रमिला नेपालीका अभिभावक २१ महिनादेखि न्यायका लागि भौंतारिइरहेको घटना कहिले एकसाथ र कहिले फरक–फरक रूपमा बहसका विषय भएका छन् ।

बलात्कार भएको, बलात्कारपछि हत्या भएको घटनामा कारबाही नहुने समाजमा वर्षौं अगाडि भएका यौन हिंसाको विषयमा बोल्दैमा न्याय पाउन सकिन्छ कि सकिन्न भन्ने प्रश्नसमेत उठेको छ ।

जुनसुकै घटनामा पनि न्यायको परिभाषा जटिल विषय हो । हाम्रो समाजमा घटनाका दोषीलाई कारबाही नै न्याय हो भन्ने कानुनी परिभाषा छ । मिटु आन्दोलनले उठाउन खोजेको विषय त्यतिमात्रै होइन । पहिलो कुरा त आफूले भोगेको दुव्र्यवहार, उत्पीडनको विषयमा बोल्नु हो ।

भर्खरै त्रिवि समाजशास्त्रका दुई छात्राले आफूलाई प्राध्यापकले गरेको यौन दुव्र्यवहारका विषयमा लेखे । ती दुई छात्राले पीडकको नाम उल्लेख नगरी आफूले भोगेको हिंसालाई सार्वजनिक गरेपछि त्रिवि र प्राज्ञिक क्षेत्रमा बहस चर्किन थालेको छ । कसैले ‘बाहिर–बाहिर समानताका गफ दिने, लैंगिकताको विषयमा पढाइ हुने डिपार्टमेन्टभित्रै यस्तो रहेछ’ भनेर हियाउने, नाम नतोकी विषयलाई उठाउँदा सबैप्रति शंका उत्पन्न भएकोसम्म प्रतिक्रिया सार्वजनिक भएका छन् ।

ती दुई छात्राले आफूले सम्मान गरेको, आफूलाई प्राज्ञिक कार्यमा सहयोग गरिरहेको प्राध्यापकले समेत यौन दुव्र्यवहार गर्‍यो भनेर भन्न नपाउने ?

पीडकको नाम भन्नु या नभन्नु, उजुरी गर्नु या नगर्नु, आफूले भोगेका पीडालाई सार्वजनिक गर्नु वा नगर्नु त्यो प्रभावितमा निहित कुरा हो । जुन दुव्र्यवहार र उत्पीडनको घनत्वले निर्धारण गर्छ । कुन हदसम्म जाँदा प्रभावितको मनमा शान्ति मिल्छ र उसलाई समाजमा सहज हुन्छ, त्यसले सामाजिक न्यायलाई निर्धारण गर्छ ।

पुरुषको विरोध कि हिंसाको ?
सामाजिक सञ्जालमा मिटुको विषयमा बहस चल्दै गर्दा कसैले ‘घरको मान्छे नपर्दासम्मका लागि हो यो आन्दोलन’ भन्ने तरिकाले उडाउने गरेका छन् ।

त्यसको जवाफमा घरकै मानिसलाई पनि यसो भन्लान्, उसो भन्लान् भन्ने आरोप कुनै एक सन्दर्भको कुरा ल्याएर उछालिने गरिएको पनि छ । मुख्य कुरा के हो भने यो आन्दोलन साँच्चिकै राम्ररी उठ्यो भने आफ्नै घरका मानिसको विषयमा महिलाले बोल्नेछन् ।

बलात्कारका घटनाले घर भित्रको पुरुषको नजर पनि त्यति धेरै पवित्र भएको देखाउँदैन । आफ्नै दाइ, काका, मामा, बा र नजिकका नातेदारबाट बलात्कार र यौन उत्पीडनमा परेका घटनाका प्रशस्त सार्वजनिक भएका छन् ।

कुनै बलात्कारको घटना महिलाले उठाउने वा पुरुष विरुद्ध उठाउने विषय होइन । चाहे बलात्कार विरुद्धको आन्दोलन होस्, चाहे मिटु आन्दोलन वा कुनै आन्दोलनको नाम थाहा नभएर पनि आफ्नो मुद्दामा लडिरहेको कुरा होस्, यो हिंसा र उत्पीडनको विरोध हो ।

भविष्यको चिन्ता
यो आन्दोलनले समाजलाई कता लैजान्छ भन्ने प्रश्न उठ्न थालेको छ । यसरी प्रश्न उठाउने त्यही समुदायका मानिस बढी छन्, जसले बलात्कारीको लिंग छेदन वा फाँसीका कुरा पनि बेला–बेला गर्दै आएका छन् ।

तर यो आन्दोलनले प्रमाण सहितका दोषीलाई कारबाहीको तहमा गए पनि धेरै हदसम्म आफूले भोगेका पीडा आदान–प्रदान गर्ने र भित्र–भित्र ‘हि टु’ भनेर अर्को मानिसलाई सचेत गराउनेमा बढी केन्द्रित हुने देखिन्छ । दबाब बढ्दै जाँदा सुनुवाइ हुनेगरी कार्यक्षेत्रमा हुने दुव्र्यवहारका विषयमा राज्यले उचित पहल पनि थाल्न सक्छ ।

सबैभन्दा मुख्य कुरा कसैलाई दबाब, प्रभाव र कुनै पनि शक्तिको आडमा गरिने यौन हिंसाका घटना सधैं दबेर बस्दैनन् । पीडितले आफूमाथि भएका घटना कुनै पनि बेला सार्वजनिक गर्न सक्छन् भन्ने कुराले महिलामाथि हुने यौन दुव्र्यवहार न्यूनीकरण हुने आशा गर्न सकिन्छ ।

यौन दुव्र्यवहारमा पर्नुको दोष महिलाको होइन र यो लुकाएर, मनभित्र पकाएर बस्ने कुरा होइन भन्ने कुरा स्थापित हुँदै जाँदा महिलाको यौनिकतालाई सर्वेसर्वा बनाउने र त्यसैका आडमा दबाउने काम कम हुँदै जान्छ ।

अन्त्यमा, विगतमा भएका यौन हिंसाका विषयमा महिला बोल्न थाल्नुको खास ऐतिहासिकता छ । यो हिंसा विरोधी अभियान हो र यसले हिंसा गर्ने जोकोहीलाई प्रभावित सधैं चुपचाप रहँदैन भन्ने सन्देश दिन्छ ।

प्रकाशित : मंसिर २१, २०७५ ०८:०१
पूरा पढ्नुहोस्
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
×