१७.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १५८

आमसञ्चारमा अल्पसंख्यक भाषा

दानराज रेग्मी

काठमाडौँ — नेपालमा भाषा धेरै भए पनि तिनीहरूका वक्ता ज्यादै कम छन् । नेपालीबाहेक दस हजारभन्दा माथि वक्ता संख्या भएका भाषा सत्र ओटा छन् । यी भाषामा मैथिली, भोजपुरी, थारू, तामाङ, नेवार, मगर, अवधी, बान्तवा, गुरुङ, लिम्बु, बज्जिका, उर्दू, राजवंशी, शेर्पा, आछामी, बैतडेली र डोटेली पर्छन् । नेवार, मैथिली, भोजपुरी, तमाङजस्ता भाषा आमसञ्चारमा राम्ररी आइसकेका छन् । न्यलाई पनि वक्ता संख्याका हिसाबले बढाउन सकिन्छ ।

आमसञ्चारमा अल्पसंख्यक भाषा

कम वक्ता भएका, लेखन प्रणाली विकास नभएका र घरपरिवार र छरछिमेकमा मात्र प्रयोग हुने भाषा ५० भन्दा बढी छन् । तिनमा आठपहरिया, बराम, बोटे, चेपाङ, छिन्ताङ, दनुवार, दराई, धिमाल, दुमी, घले, गुरुङ, कुमाल, उराव, थकाली, थामी, थलुङ, वाम्बुले, याम्फु, सुनुवार, शेर्पा, याक्खाजस्ता भाषा पर्छन् । आमसञ्चार भाषा प्रयोगको सबैभन्दा सशक्त र प्रभावकारी क्षेत्र हो ।

आमसञ्चारमा विचार विनिमय गर्ने प्रमुख माध्यम भाषा हो । सीमित सख्याका भाषा बोल्ने मुलुकमा आमसञ्चारका भाषा छनोट जटिल हुन्न तर नेपालमा सर्वस्वीकार्य भाषा छनोट गर्ने काम सजिलो छैन । सामान्यत: बहुसंख्यकता भाषा छनोटको पहिलो आधार हो । यसैका आधारमा नेपाली भाषा आमसञ्चारमा लोकप्रिय बनेको छ । अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चारलाई भाषा छनोटको दोस्रो आधार मानिन्छ । अंग्रेजीको छनोट र प्रयोग यही आधारमा भएको हो ।

प्रजातन्त्र पुन:स्थापनाको संघर्षमा अल्पसंख्यक भाषामा लेखिएका पर्चा गोप्य रूपमा छापिने र बाँडिने गरिन्थे । गोरखापत्रले २०६४ सालदेखि समावेशिताका आधारमा बहुभाषी पृष्ठ प्रकाशन गर्ने नीति लियो । आज बहुभाषी पृष्ठ ३४ ओटा भाषामा प्रकाशित हुन्छ । यीमध्ये करिब २५ ओटा अल्पसंख्यक भाषा छन् । किरात राई भाषिक समुदाय मातृभाषामा पत्रिका प्रकाशन गर्ने कार्यमा अगाडि देखिन्छ । लिब्जु–भुम्जु, किरायाबुङ, बुङ्वाखा, सायालोङ, सायाबुङ, सोदेल, तुवाछुङ, सुक्तुम, छेलामतुम, दोदिखाम, स्यामुना र इसिलिम प्रतिनिधिमूलक पत्रिका हुन् ।


यीमध्ये बुङ्वाखा र सायालोङ एकभाषी छन् । यी पत्रिकाले मातृभाषा प्रयोगका लागि भाषिक समुदायलाई उत्साहित गर्न भूमिका खेलेका छन् । केही पत्रिका बजेट अभावले नियमित रूपमा प्रकाशित हुन सकेका छैनन् । भाषाको ध्वनिअनुसार लेखनमा एकरूपता कायम गर्न पनि गाह्रो देखिएको छ । नेपालमा के कति अल्पसंख्यक भाषा आमसञ्चारमा प्रयोग भइरहेका छन् भन्ने प्रामाणिक जानकारी कतै भेटिँदैन ।

एथ्नोलग, नेपालको भाषिक सर्वेक्षणका प्रतिवेदन र गोरखापत्र दैनिकलाई आधार मान्दा नेपालका ७० ओटा अल्पसंख्यक भाषामध्ये ४४ ओटा केही न केही रूपमा आमसञ्चारमा प्रयोग भएका पाइन्छन् । ३२ ओटा भाषामा पत्रिका र २८ ओटामा समाचारपत्र प्रकाशन भएका छन् भने ३० ओटा भाषा रेडियो (एफएम), टेलिभिजन र फिल्ममा प्रयोग भएका देखिन्छन् ।

संविधानले सबैलाई आफ्नो भाषा र लिपि प्रयोग, संरक्षण र संवद्र्धन गर्ने अधिकार दिएको छ । राष्ट्रिय आमसञ्चार नीति (२०७३) ले राष्ट्रिय हित र एकतालाई प्रवर्धन गर्दै समावेशी र सहभागिताका सिद्धान्तका आधारमा समतामूलक र उन्नतिशील सूचना समाज स्थापनाका लागि सूचना तथा सञ्चार प्रणाली विकास गर्ने लक्ष्य राखेको छ । यस नीतिअनुसार नेपालका अल्पसंख्यक भाषालाई पनि उचित स्थान दिनुपर्छ तर अल्पसंख्यक भाषालाई कसरी यस क्षेत्रमा प्रवद्र्धन गर्ने भन्ने विषयमा भने नीति मौन छ ।

अलिगढ मुस्लिम विश्वविद्यालका भाषाविज्ञान विभागका सञ्चार भाषाविज्ञानका प्राध्यापक अली फतिही भन्नुहुन्छ, ‘आमसञ्चारमा आधिकारिक रूपमा परिष्कार गरिएको भाषा प्रयोग गरिन्छ । यस्तो भाषाले समाजलाई एकताबद्ध बनाउँदै सांस्कृतिक मूल्य र मान्यतामा आधारित शान्तिपूर्ण समाजको निर्माणमा ठूलो टेवा दिन्छ ।’

संस्कृतिजस्तै भाषा पहिचानको मेरुदण्ड हो । विभिन्न भाषिक समुदाय मातृभाषा संरक्षणमा जुट्ने प्रयास गरिरहेका छन् । हालै अल्पसंख्यक भुजेलको भाषा र संस्कृति पहिचान र संरक्षण गर्नका लागि पहिलो कथानक चलचित्र ‘नि प्हुँगाल’ (हामी भुजेल) निर्माण गरेका छन् । यसमा लगभग ४० प्रतिशत भुजेल भाषा प्रयोग गरिएको छ । यो प्रशंसनीय काम हो ।

भाषा ज्ञानको सञ्चार गर्ने प्रमुख साधन हो । हरेक समुदायले समाज उपयोगी ज्ञान संग्रह गरेका हुन्छन् । ती ज्ञान आफ्नो भाषामा पुस्तान्तरण गरिन्छ । पुस्तान्तरण मातृभाषामा प्रभावकारी हुन्छ । ‘केटाकेटीले भुजेल भाषा बोल्न छाडे । केटाकेटीले जडीबुटी चिन्दैनन् । बूढो भइयो, जंगल जान सक्दिनँ । अब टाउको दुखे पनि डाक्टरी ओखती खानुपर्छ,’ तनहुँको आदिमूल गाउँका एक वृद्ध भुजेलले गुनासो पोखेका थिए । आफ्नो भाषा बोल्दा प्रतिष्ठामा आँच आउँदैन भनेर आत्मविश्वास दिलाउन पनि कम्तीमा स्थानीय रेडियोमा भाषाको प्रयोग गर्नुपर्छ । आमसञ्चारमा भाषा प्रयोगले विद्यालय तहमा स्थानीय भाषा सिकाउन र सिक्न प्रोत्साहन गर्छ । साक्षरता र सांस्कृतिक तौरतरिका विकास गर्न सञ्चारमा भाषाको प्रयोगले मद्दत गर्ने अध्ययनले प्रमाणित गरिसकेका छन् ।

अल्पसंख्यक भाषिक समुदायमा आफ्नो भाषाप्रति सकरात्मक भावना विकास गर्न सञ्चारमा भाषाको प्रयोगले ठूलो भूमिका खेल्छ । भाषिक अधिकार मानव अधिकारको प्रमुख अंग हो । यो सबैले बुझ्नुपर्छ । यसले भाषिक समुदायलाई भाषा विकासका क्रियाकलापमा लाग्न प्रोत्साहन गर्छ । भाषा र आमसञ्चार सामाजिक मनोविज्ञानको ऊर्जाशील र नयाँ क्षेत्र हो । यसलाई प्रवद्र्धन गर्नु जरुरी छ ।

आमसञ्चारमा अल्पसंख्यक भाषा प्रभावकारी रूपमा प्रयोग गर्न भने केही जटिल समस्या छन् । नेपालमा स्पष्ट कार्यान्वयन नीति अभाव छ । अर्को, धेरै यस्ता भाषामा लेखन पद्धति विकास गरिएको छैन । तान र कण्ठ्यस्पर्शी ध्वनिलाई देवनागरी लिपिमा अनुकूलन गर्न गाह्रो हुन्छ । यस्ता समुदायका मानिस बसाइँसराइले धेरै स्थानमा छरिएका छन् । यसैले लागतअनुसार प्रतिफल प्राप्त गर्न गाह्रो छ । यसले सञ्चारगृहहरू त्यस्ता भाषाप्रति त्यति आकर्षित हुन सकेका छैनन् तर राज्य यो दायित्वबाट पन्छिन पाउँदैन ।

संघीय र स्थानीय सरकार, भाषिक समुदाय र विज्ञ मिली यस्ता भाषाको स्थिति मूल्यांकन गर्नुपर्छ । प्रभावकारी रणनीति खोजी गर्नुपर्छ । अल्पसंख्यक भाषाका श्रोता, दर्शक तथा पाठक कम हुन्छन् । खर्चको तुलनामा प्रतिफल निकै कम हुन्छ । सञ्चारगृहलाई विशेष अनुदान व्यवस्था सरकारी तवरबाट हुनुपर्छ । देवनागरी लिपिलाई उचित अनुकूलन गर्न भाषिक समुदायलाई सिकाउनुपर्छ । भाषा आयोगले अल्पसंख्यक समुदायलाई प्रोत्साहन गर्ने कार्यक्रम ल्याउन सरकारलाई सिफारिस गर्नुपर्छ ।


जनशक्ति उत्पादनका लागि विश्वविद्यालय तहमा आमसञ्चार भाषाविज्ञान विषय अध्यापन गराउनुपर्छ । नेपालमा अल्पसंख्यक भाषाको प्रयोग संरक्षणका दृष्टिकोणबाट मात्र गरिएको पाइन्छ । ती भाषाको प्रयोग जीवन उपयोगी परम्परागत ज्ञान र भाषिक समुदायको सांस्कृतिक मूल्य र मान्यताजस्ता कुरा सञ्चारका लागि हुनुपर्छ ।


लेखक भाषाविज्ञान केन्द्रीय विभाग, त्रिविका प्राध्यापक हुन् ।

प्रकाशित : भाद्र ३१, २०७५ ०७:५०
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?