जमिनदारजस्तो अमेरिका

सन्की छवि भएका दुवैले आफू शान्तिका लागि प्रतिबद्ध भएको भान पार्न खोजे । त्यो सहमति व्यवहारमा जुन दिन कार्यन्वयन हुनेछ, ट्रम्प र किम दुवैको छवि अझै उज्यालिनेछ । कामना गरौँ, ट्रम्प र किमले विश्वका करोडौँ शान्तिकामीको भावनालाई सम्मान गर्दै इमानदारी प्रदर्शन गरून् र जुन सिंढीबाट नयाँ यात्रा सुरु भएको छ, पछाडि नहटून्, निरन्तर अगाडि बढून् ।

झट्ट हेर्दा अमेरिका बुझ्न सरल छ तर अमेरिका बुझ्न अति कठिन पनि छ । अमेरिकाको नयाँ वादशाहका रूपमा ट्रम्पको उदय भएपछि त्यो सन्की वादशाहलाई कतै जोगाउन कतै रफ्फु गर्न मन्त्री, हात्ती प्यादाहरूलाई सकस परेका बेला भीमकाय अमेरिकाका राष्ट्रपति ट्रम्प स्वयं होचो कदका किमसँग वार्ता गर्न अघि सरे जुन बुद्धिमत्तापूर्ण निर्णय थियो ।

अमेरिका आफैँमा एउटा देश मात्र नभएर विश्वका सबै देशका मान्छे अटाएको महादेश पनि हो । अमेरिकालाई आप्रवासीको देश पनि भनिन्थ्यो । तर ट्रम्पको अभ्युदयसँगै त्यो कथन मेटाउने अभ्यास सुरु भएको छ । अमेरिका सूचना प्रविधि, हतियार र सैन्य शक्तिमा मात्र होइन, तेल, खनिज र प्राकृतिक स्रोतमा आज पनि अग्रपंक्तिमा छ । अमेरिका अर्थात विश्वका उत्कृष्ट नाम र कामलाई दामले लोभ्याएर विश्व मानसपटलमा अग्रपंक्तिमा उभिन सफल देखिन्छ । यसरी अमेरिका हरेक क्षेत्रमा कतै प्रत्यक्ष त कतै अप्रत्यक्ष राज गरिरहेको छ । त्यसको प्रमुख कारण शक्ति र स्रोत मात्रै होइन, सिर्जना र नवीनतम सोच पनि हो । त्यसैले विश्वका करोडाैं मान्छेका लागि अमेरिका सुस्वप्न भएको छ । त्यही अमेरिका विश्वका हरेक देशबारे खास नीति बनाएर र रणनीति अवलम्बन गरेर चलेको देखाउँछ ।

‘यो हाम्रो प्लेन हो,’ अमेरिकी अधिकारी चिच्याउँदै थिइन् । ‘यो हाम्रो देश हो, यो हाम्रो हवाई अड्डा हो,’ चिनियाँ अधिकारी घोक्रो सुक्ने गरी कराउँदै थिए । प्रसंग थियो सेप्टेम्बर २०१६ मा तत्कालीन अमेरिकी राष्ट्रपति ओबामा जी २० शिखर सम्मेलनमा भाग लिन चीन पुग्दा चिनियाँ हवाई अड्डाको । एयर फोर्स वान (अमेरिकी राष्ट्रपतिले यात्रा गर्ने जहाजको कल साइन नाम) हाङझोउ विमानस्थलमा अवतरण गरेपश्चात् ओबामा उत्रनेबित्तिकै सञ्चारकर्मीलाई सम्बोधन गर्ने अमेरिकी योजनालाई चीनले स्वीकृति नदिँदा बाझाबाझ भएको थियो । चिनियाँ अधिकारीहरू डेग नचलेपछि अन्तत: एयरफोर्स वानको सिंढी ओर्लेर ओबामा फुत्त निस्किएका थिए ।

त्यसो त आफ्नै साझेदार/सहयोगीहरूको हुर्मत लिने काममा अमेरिका पनि पछाडि छैन । अमेरिकाले सिर्जना गरेका व्यूह रचनाको एउटा उदाहरण हो, नाटो अर्थात उत्तर एटलान्टिक सन्धि संगठन जसको एउटा सदस्य देश हो नर्वे । नर्वेका पूर्वप्रधानमन्त्री म्याग्ने वोन्डेभिक सन् २०१७ को प्रारम्भमा अमेरिका भ्रमणमा जाँदा त्यहाँको अध्यागमनले गरेको दुव्र्यवहारप्रति वोन्डेभिकको बिलौना चर्चित रह्यो ।

वोन्डेभिकका अनुसार डुलेस हवाई अड्डामा निजलाई ४० मिनेटसम्म मध्यपूर्व र अफ्रिकाबाट आएका निगरानीमा रहेका यात्रुसँगै राखियो र २० मिनेट केरकार गरियो । निजले २०१४ मा इरान भ्रमण गरेको तथ्य पासपोर्टमा अंकित भएको र इरानसग अमेरिकाको शत्रुतापूर्ण सम्बन्धका कारण सोधपुछ भएको भनिए पनि कूटनीतिक राहदानीमा पूर्वप्रधानमन्त्री भन्ने जानकारीसमेत उल्लेख हँुदाहुँदै अमेरिकी अध्यागमनका अधिकारीहरूले हप्कीदप्की गर्दै एक घण्टासम्म बन्दी बनाएको गथेसो वोन्डेभिकको छ ।

अमेरिका पूर्णत: लोकतान्त्रिक मुलुक हो । आफ्नो देशभित्र लोकतान्त्रिक प्रक्रियाको प्रवद्र्धनमा अमेरिकी प्रतिबद्धता नमुना लायक छ तर अन्य देश विशेष गरेर तेस्रो विश्वका तानाशाहहरूसँग अमेरिकी हिमचिम सिक्काको अर्को पाटो हो । अर्थात लोकतन्त्रका मामिलामा आन्तरिक र बाह्य गरी अमेरिकाको देखाउने र चवाउने दुईवटा दाँत छन् । विश्व राजनीतिमा अमेरिकाको भूमिका त्यो दम्भी जमिनदारको जस्तो छ, जुनसुकै थानेदार सरुवा भएर आए पनि स्वागतमा फूलमाला लिएर जुन जमिनदार अग्रपंक्तिमा उभिएको हुन्छ । अमेरिकाले आतंकवादीको सूचीमा राखेको माओवादी नेपालको सत्तामा नयाँ थानेदारका रूपमा स्थापित हुनासाथ उक्त सूचीबाट हटाउने निर्णय त्यही जमिनदारी स्वागतको उदाहरण थियो ।

नेपाल सन्दर्भ हेर्दा सन् २००५ मा नेपालका तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रको कदमलाई अमेरिकाले स्वीकार गरेन तर पनि दल र राजा मिल्नुपर्छ भन्ने रट लगाइरह्यो । त्यही वर्ष राष्ट्रसंघ महासभामा भाग लिन अमेरिका जान खुट्टो उचालेका ज्ञानेन्द्रले अपमानित हुने सुइँको पाएपछि पछि हट्नुपरेको दृष्टान्त पनि छ । पृष्ठभूमिमा ६० को दशकमा नेपालका तत्कालीन राजा महेन्द्रको अमेरिका भ्रमणको अन्तिम चरणमा रातारात अमेरिकाबाट भाग्नुपरेको घटना अमेरिकाका लागि नेपालका पहिला राजदूत तथा राष्ट्रसंघका लागि स्थायी प्रतिनिधि एवं विख्यात कूटनीतिज्ञ हृषिकेश शाह बारम्बार चर्चा गर्थे ।

महेन्द्रले सन् १९६० र १९६७ मा गरी दुई पटक अमेरिका भ्रमण गरेका थिए । सिकारी महेन्द्रलाई अमेरिका भ्रमणका दौरान सिकारको तलतलले सताएछ । अमेरिकामा सिकार खेल्न र निश्चित जनावर मार्नका लागि पूर्वअनुमति अत्यावश्यक छ जुन प्रक्रिया पूरा गरिएको थिएन । महेन्द्रले एक दुई जनावर के ढालेका थिए, विरोध सुरु भयो र जंगली जनावर मारेको अपराधमा गिरफ्तार हुन सक्ने आशंका व्याप्त भएपछि हतार हतार महेन्द्रले अमेरिका छाडे जबकि सिकारको व्यवस्था मिलाउने एजेन्ट पक्राउ पर्‍यो । नेपालको राजा भएको हुँदा सिकार खेल्न पूर्वअनुमति आवश्यक पर्दैन भनेर मैले नै व्यवस्था गरेको हुँ तसर्थ दोष मेरो हो भन्ने आशयको स्वीकारोक्ति सिकार एजेन्टले गरेपछि महेन्द्र जोगिए तर उक्त एजेन्टको लाइसेन्स खारेज भयो । भनिन्छ, एजेन्टको सो स्वीकारोक्तिबापत महेन्द्रले ठूलै धनराशि खर्च गर्नुपरेको थियो ।

अमेरिकाको नेपालमा तीव्र चासो र स्वार्थ छ, त्यसैले नेपालमा अमेरिकाको दूतावास पनि ठूलो र क्रियाशील छ जसले चीन र भारतका घटनालाई पनि सूक्ष्म रूपमा नियाल्छ । नेपालमा अमेरिकाको पहिलो चासो चीन, त्यसमा पनि नेपाल सीमान्त तिब्बत र तिब्बती शरणार्थीबारे छ । स्मरणीय छ, सन् १९५८ देखि तिब्बती खम्पाहरूलाई संगठित गरेर नेपालको मुस्ताङ केन्द्रविन्दु बनाई खम्पा अभियान विस्तारित गर्न अमेरिकाको अहम् भूमिका थियो र खम्पाहरूलाई अमेरिकाले तन, मन, धनले सहयोग गरेको थियो । तिब्बत सिमानाभन्दा १० किलोमिटरभित्र नेपाली भूमिमा अमेरिकाले अत्याधुनिक हतियारहरू हेलिकप्टर/विमानबाट खसाल्थ्यो र खम्पाहरूलाई उपलब्ध गराउँथ्यो । त्यसैले पनि हुनुपर्छ तिब्बत र तिब्बती शरणार्थी प्रकरणमा जहिले पनि अमेरिका र पश्चिमले खेलेको बुझाइ चीनको हुन्छ ।

अमेरिकाको दोस्रो चासो हिमालय शृंखलामा अत्यधिक छ । सन् १९६३ मा अमेरिकी टोलीले पहिलो पटक सफलतापूर्वक सगरमाथा आरोहण गरेपश्चात् अमेरिकाले हिमालय शृंखलामा दूर संवेदन उपकरण जडानको गुप्त योजना तीव्र बनाउन थालेको तथ्य कतिपय पुस्तकमा उल्लेख छ । १९६४ मा चीनले आणविक अस्त्र परीक्षण गरेपछि चीनको आणविक र मिसाइल कार्यक्रममा दृष्टि गढाउन अमेरिकाले हिमालय क्षेत्र रोजेको थियो ।

सन् १९६२ मा चीनले भारतमा आक्रमण गरेपछि अत्तालिएको भारत र अमेरिकाले यसका लागि सहकार्य गरेका थिए । सगरमाथालगायत नेपालको उच्च पर्वतीय क्षेत्रमा प्रतिकूल मौसम र आरोहण जोखिमका कारण पहिलो आणविक जासुसी उपकरण जडान कार्य सन् १९६५ मा भारतको उत्तराञ्चलस्थित २५ हजार फिट अग्लो नन्दादेवी पर्वतमा गर्न खोजिएको थियो तर आणविक इन्धन प्लुटोनियमबाट चल्ने जेनेरेटरसहित दूर संवेदन उपकरण प्रतिकूल मौसमका कारण त्यहीं छाडेर हिंड्नुपरेको थियो र अर्को वर्ष सो उपकरण खोज्दा नभेटिएपछि सन् १९६७ मा अर्को शिखर नन्दकोटमा त्यस्तै उपकरण राख्न अमेरिकी भारत टोली सफल रह्यो ।

नन्दादेवीबाट नि:सृत हुने हिमनदी ऋषि गंगा हुँदै गंगामा मिसिने र १९६५ मा अलपत्र परेको उपकरणबाट रेडियो विकिरण चुहिए समस्त गंगा प्रदूषित भई गंगा किनारमा बसोबास गर्ने करोडौं मानिसको स्वास्थ्यमा प्रतिकूल प्रभाव पर्ने खतरा र सयौँ वर्षसम्म त्यो संभावना रहिरहने आशंका अहिले पनि विद्यमान छ ।

नेपालको हिमालय क्षेत्र विशेषत: सगरमाथा सेरोफेरोमा अक्सिजनको मात्रा मापनदेखि खनिज सम्भाव्यता अध्ययनसम्ममा अमेरिकी संलग्नताका अनेक उदाहरण छन् । नेपालमा युरेनियम फेला पर्छ कि भन्ने सम्भावनाले पनि अमेरिकी चासो बढेको हुन सक्छ । २०७३ जेठ ३० गते विहान अमेरिकी राजदूत ११ दिनसम्म मुस्ताङ बस्ने गरी जोमसोम ओर्लिएकी थिइन् । स्मरणीय छ, त्यसबेला मुस्ताङ क्षेत्रमा युरेनियम भेटिएको चर्चा चलेको थियो ।

अमेरिकाको तेस्रो चासो नेपालको सेनामा अत्यधिक छ । २०६३ सालको परिवर्तनपछि अमेरिकाले नागरिक–सेना सम्बन्ध शीर्षकमा विशेष योजना सुरु गरेको थियो । यस क्रममा अमेरिकी पहलमा केही गोष्ठी पनि सम्पन्न भएका थिए । चौथो चासो तराईका सीमान्त क्षेत्रमा हुने नै भयो । प्रमुख राजनीतिक दलहरूसग सहकार्यका लागि अमेरिकाले सक्दो प्रयास गरेको छ । कुनै बेला वामपन्थीहरूको टाढाको नातेदारसम्मलाई अमेरिकी नियोगहरूमा जागिरसमेत खान नपाउने फरमान गर्ने अमेरिका पछिल्ला दशकहरूमा खोजीखोजी वामपन्थी समर्थक संस्थाहरूलाई विभिन्न परियोजनामार्फत आर्थिक सहयोग गर्न र वामपन्थी दलहरूलाई रिझाउन अग्रसर भएको अवस्था छ ।

सन् २०१२ मा गोप्य अमेरिकी दस्ताबेजहरू विकिलिक्सले सार्वजनिक गरेपछि अमेरिकी कूटनीतिको विकृत पक्ष छताछुल्ल पोखियो ।नेपालस्थित अमेरिकी दूतावासले समेत वासिङ्टन र विभिन्न अमेरिकी नियोगमा प्रेषित गरेका दस्ताबेजहरू सार्वजनिक भएको थियो । कैयौं घटनाको सूक्ष्म जानकारी राख्ने अमेरिकी संयन्त्र विश्लेषणमा भने हावा खाएको उदाहरण जनआन्दोलनका दौरान अमेरिकी दृष्टिकोणबाटै बुझ्न सकिन्छ । नेपाल गणतन्त्रमा पूर्ण रूपमा होमिइसक्दा पनि तत्कालीन अमेरिकी राजदूत जेम्स एफ मोरियार्टी संवैधानिक राजतन्त्रको राग अलाप्दै दौडधुप गरिरहेका थिए ।

संवेदनशील होस् वा सामान्य अवस्था, अमेरिकी संयन्त्र नेपालमा जहिले पनि चलायमान हुन्छ । २०६३ पुस महिनाको अन्त्यतिर अछाम सदरमुकाम मंगलसेनमा शान्ति समाजले आयोजना गरेको बृहत् आमसभा सकेर फर्कंदै गर्दा बजारमा अमेरिकी दूतावासका एक जना चिरपरिचित वरिष्ठ अधिकारी भेटिए । पछि थाहा भयो ती नेपाली पनि राम्रोसँग बोल्दारहेछन् । नेपालको राजनीतिक वस्तुस्थिति बुझ्दै र जानकारी बटुल्दै हिंडेका ती कूटनीतिज्ञका अनुसार त्यो उनको पन्ध्रौं जिल्ला भ्रमण रहेछ । लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको पक्षमा त्यत्रो लहर देख्दा पनि २०६४ सालसम्म अमेरिका संवैधानिक राजतन्त्रको जडौरी टोपी लगाएर बसिरह्यो तर गणतन्त्र घोषणा भइसकेपछि कार्यान्वयनमा बाधक बनेन ।

एकातिर चीन र अर्कातिर भारतीय संयन्त्र नेपालमा छ्यापछ्याप्ती भएकाले होला, अमेरिकी प्रभाव निस्तेज हुँदै गएको देखिन्छ । कुनै बेला नेपालको कूटनीतिमा रेलको इन्जिनजस्तो थियो अमेरिका, अहिले भारतीय इन्जिनले तानेका कोच (डिब्बा) जस्तो भएको छ । कुनै दिन नेपालमा अमेरिकाको कूटनीतिक भूमिका चिनियाँ मालगाडीको डिब्बाजस्तो पनि हुन सक्छ ।

कुनै बेला अमेरिकाले मिसन खम्पा, मिसन हिमालय सञ्चालन गरेको थियो र चीनले सीमान्त हिमालयलाई बन्द क्षेत्रका रूपमा राखेको थियो तर अहिले चीनले हिमालयन आर्थिक करिडोर, हिमालयन हाईवेको अवधारणालाई तीव्र बनाउन खोजेको देखाएको छ तर त्यसको अन्तर्यमा हिमालयको गर्भमा अवस्थित खनिज/ग्यास र स्रोतमाथि चिनियाँ वर्चस्व र एकाधिकारको नियत लुकेको छ । यसै पनि भारतलाई चुरेपारि खुम्च्याउन र पश्चिमलाई नेपालमा प्यारालाइज गर्ने रणनीतिअन्तर्गत चिनियाँ मिसन तीव्र वेगमा बढिरहेको छ ।