कम्युनिस्ट ब्युरोक्रेसी
काठमाडौ — परम्परागत रूपमा ब्युरोक्रेसीलाई बुझ्दा ढिलाइ, स्वार्थ र लाल फित्ताशाहीको रूपमा लिइन्छ...
परम्परागत रूपमा ब्युरोक्रेसीलाई बुझ्दा ढिलाइ, स्वार्थ र लाल फित्ताशाहीको रूपमा लिइन्छ, जसले स्वविवेकको प्रयोगलाई प्रोत्साहित नगर्नेमात्र होइन, सिर्जनशील प्रयोगमा समेत बाधा पुर्याउँछ । मेरो काम होइन भनेर उत्तरदायित्वबाट पन्छने, आफ्नो स्वार्थ वृद्धि गर्न एकले अर्कोलाई दोषारोपण गर्ने र जनतालाई जवाफ नदिनेमात्र होइन कि जनचाहनाको कदर नै नगर्ने ब्युरोक्रेसीका प्रवृत्तिगत नकारहरू हुन् ।जसरी भए पनि कुर्सी (पद) मा पुग्नु, कुनै विधिविना दसकौं एउटै पद ओगटिरहनु, कहिल्यै कुनै नैतिकताको बोध नहुनु, माथिको कुर्सीले तलका कुर्सीहरूलाई आदेश दिइरहनु, आदेशको अनन्त शृङखलाले विवेक र सिर्जनशीलता मर्दै जानु, सूत्रात्मक निर्देशनको शृङखला जनतासम्म पुग्दा पुरै निस्प्रभावी हुनु, तर माथिल्लो कुर्सी यस्तो जनविरोधी प्रक्रिया र नतिजाबाट बेखबर हुनु कम्युनिस्ट ब्युरोक्रेसीको प्रवृत्ति बन्दै छ ।
सामान्यतया कम्युनिस्ट पार्टीमा विचार र राजनीतिक बहसमा पदीय हैसियतले छेकथुन गर्न पाउँदैन भन्ने मान्यता हुन्छ । कम्युनिस्ट पार्टीमा पदलाई कार्यविभाजनको रूपमा मात्र बुझिन्छ । संगठन छाता आकारको होइन, पिरामिड आकारको हुन्छ । पार्टी भनेको नेताहरूको संगठन हो र यसमा सामूहिक नेतृत्वको अवधारणा बलियोसँग व्यवस्थित हुन्छ । अभिव्यक्तिमा स्वतन्त्रता र कामकारबाहीमा एकरूपता यसको विधि हो । हरेक पार्टी सदस्य हुनुको अर्थ चुन्ने र चुनिने अधिकार सुनिश्चित हुन्छ वा गरिन्छ । कमिटीको नायक सचिव हुन्छ, जो आफ्नै कमिटीका सदस्यहरूले चुन्छन् । आत्मालोचना र आलोचना कम्युनिस्टहरू सच्चिने र रूपान्तरण हुने संस्कार हो आदि । यद्यपि समकालीन नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र उपरोक्त विषयहरूको प्रयोग कसरी भएको छ ? परिणामले के देखाइरहेको छ ? यसतर्फ भने त्यति बहस हुनसकेको छैन ।
कम्युनिस्ट पार्टीको महाधिवेशन नीति निर्माण र केन्द्रीय समिति योजना निर्माणको थलो मानिन्छ । यो ठाउँमा वा कम्युनिस्ट पार्टीभित्र नयाँ विषयको प्रवेश कसरी गराउने भन्ने सन्दर्भ सबैभन्दा महत्त्वको तर अक्करमा फलेको फर्सीजस्तै बन्ने गरेको छ । भित्रबाट प्रवेश गराउन खोज्दा पदीय दायित्व वा कुन तहको नेता-कार्यकर्ता हो ? भन्ने कसीमा घोट्ने संस्कार बाधा बन्छ भने सार्वजनिक बहसद्वारा प्रवेश गराउन खोज्दा दबाबद्वारा तुष्टि प्राप्ति भनेर बुर्जुवाको तक्मा झुन्ड्याइन्छ । फरक मत वा नयाँ विषय अथवा विवादका विषयमा बहस गर्ने ठाउँ सिद्धान्तमा 'आन्तरिक फोरम' भने पनि व्यवहारमा रूपान्तरण हुन नसकेको यथार्थसमेतले कम्युनिस्टहरू फुट्ने-फुटाउने प्रक्रियामा फस्न पुग्छन् । यही अव्यवस्थाको कारण आन्तरिक विषय र पात्रहरू सार्वजनिक माध्यममार्फत आफ्ना मतहरू दर्ज गर्छन्, जुन परम्परागत कम्युनिस्ट विधि र संस्कारसँग मेल खाँदैन ।
तल्लो कमिटी वा जुनियर कार्यकर्ताको अध्ययन, ज्ञान र विवेकद्वारा पैदा भएका नयाँ विचार र विषयलाई पार्टीभित्र बहस गर्न खोज्दा कम्युनिस्ट ब्युरोक्रेसीको कारण त्यसले न भित्र ठाउँ पाउँछ, नत सार्वजनिक रूपबाट बहस संगठित गरेर भित्र प्रभावित गर्न मिल्छ । यसो होइन भने कम्युनिस्ट पार्टीमा कसरी नयाँ विचार र विषयले प्रवेश पाउँछ त ? दूर क्षितिजतिर औंला देखाएर वर्ग-संघर्षबाट मात्र नयाँ विचार जन्मन्छ भन्ने बनिबनाउ निष्कर्ष निकालिन्छ र बाँकी अरु बन्ध्याकरणमा पर्छन् ।
एकीकृत माओवादीकै कुरा गर्दा, बाबुरामको विचार (शान्ति र संविधान, जुन आफैं असफल भइसक्यो) मा प्रचण्ड झरिसक्दा पनि एकातिर बाबुराम पेलानमा पर्ने प्रक्रिया रोकिएको छैन भने अर्कोतिर बाबुराम विचार नै पार्टी विचार हो नभनी प्रचण्डकै विचार भनेर प्रचार गरिँदैछ । फुन्टिबाङ (बाबुराम कारबाहीमा परेको) देखि चुनबाङ (कारबाही फुकुवा भएको) बैठकसम्मका बाबुराम-गतिविधि प्रचण्ड प्राधिकारको पेलानद्वारा जन्मिएको थियो, जुन आजसम्म यो वा त्यो रूपमा जारी छ । पार्टी संगठनभित्र प्रचण्डले प्रभाव देखाएर बाबुराम र अरू कैयौं (सीपी गजुरेल, देव गुरुङ, रामबहादुर थापा, यानप्रसाद गौतम, रविन्द्र श्रेष्ठ आदि) लाई पाखा लगाए, तर आज आफैं पाखा लाग्ने डिलमा पुग्दैछन् । यो नै कम्युनिस्ट ब्युरोक्रेसीभित्रको सबैभन्दा ठूलो असफलता हो ।
कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्व प्रणालीको अन्तरवस्तु भनेको सामूहिक नेतृत्व, क्षमताहरूको केन्द्रीकरण र एक नेता अर्कोको परिपूरक हो भनिन्छ । तर व्यवहारमा उत्रँदा अस्वस्थ प्रतिस्पर्धी, पद ताकुवा र लिन प्याओजस्ता आरोप-प्रत्यारोप सुरु हुन्छ । 'मैले सकिन, फलानो कमरेडमा सम्भावना छ' भन्ने कम्युनिस्ट संस्कार आज लालटिन बालेर खोज्नुपर्ने ठाउँमा पुर्याइएको छ । विभिन्न तर्क, तथ्य र तानाबाना बुनेर प्रतिस्पर्धीलाई सके साइजमा ल्याउने र गीत गाउन लगाउने, यसरी उपाय लागेन भने संगठन प्रभावको प्रयोगले घटुवा र कारबाहीको डन्डा हानेर आफू शेर हुने तरिका आजको कम्युनिस्ट ब्युरोक्रेसीकै उदाहरण हो ।
राजनीतिमा संलग्न हुनुको अर्थ छिटो-छिटो नेता रिझाएर पदमा पुग्ने र रातारात धनी बन्ने ध्याउन्न तलैदेखि संगठित बन्दै छ । यसको दृष्टान्त कम्युनिस्टमात्र नभई अरू पार्टीहरूमा पनि देखिन्छ । यसकारण तलै बसेर जनताको सेवा गर्ने, इमानदारिता प्रस्तुत गर्ने र मूल्य स्थापित गर्ने संस्कार मृतप्रायः भएको छ । छिटो-छिटो माथि जाने, पदको दुरुपयोग गरेर सम्पत्ति थुपार्ने र जीवनभर कम्युनिस्ट नेता भइरहने परिपाटीलाई जब एक्स-रे गर्न सक्दैनौं, तब कम्युनिस्ट संगठन नवधनाढ्यहरूको कब्जामा जाने निश्चित हुन्छ ।
यस्तो संगठनको आधार निकै कमजोर बन्न जान्छ । फलस्वरूप संगठनात्मक संरचना छाता आकारमा स्खलित हुन्छ । आज कम्युनिस्ट पार्टी, यसमा पनि माओवादी संगठनको केन्द्र भीमकाय बन्नु यसैको प्रभाव हो । माओवादी र एमाओवादीको केन्द्र दुई र चार सय, राज्य समितिहरू छ सयसम्मका र जिल्लाहरू त्यति नै संख्याका हुनु छाता आकारको अनुपम उदाहरण हो । यसभन्दा तल न संगठन छ, नत काम गर्ने कार्यकर्ता नै । संगठनको यस्तै आकारले पार्टीलाई बदनाम बनाउँछ र बलियो पिरामिडको ठीक उल्टो उभिन्छ ।
विकृतिले भरिएका ठेकेदार, दलाल, तस्कर, ठगहरूसमेत माथिल्लो कमिटीमा पुगेको देख्दा-देख्दै पनि हटाउन सकिन्न । यदि यसबारे छलफल हुनथाल्यो भने गुटको मजेत्रोले ढाक्ने प्रतिस्पर्धा चल्छ । दुई सय, चार सय र छ सयका कमिटीको बैठक -खासमा आमसभा) मा केको छलफल, बहस र केको निष्कर्ष निस्कनु ? बैठक पुस्तिकामा हस्ताक्षर गरी औपचारिकता पनि पुरा गर्न नसक्ने कमिटी बनाएपछि, बहस र छलफल नभएपछि, कमिटीले निर्णय नगरेपछि मनोगत धारणा, अवस्तुवादी निर्णय र नकारात्मक परिणामबाहेक अरु के हात लाग्थ्यो र ? एकाध नेता वा व्यक्तिले मात्र जब दूरगामी विषयको निर्णय लिन थाल्छन्, तब घोर मनोगतवादमा आन्दोलन फस्नेमात्र होइन, संगठनभित्र माथि चाकरी र तल नोकरशाहीतन्त्र बढ्दै जान्छ । यो खालको ब्युरोक्रेसीलाई तोड्न नसक्ने हो भने अन्ततः कम्युनिस्टहरू आफैं सिद्धिन्छन् ।
कम्युनिस्ट पार्टीमा कति पार्टी सदस्य बराबर एक केन्द्रीय सदस्य वा कति जनता बराबर कत्रो केन्द्र बनाउने भन्ने ठेगानै हुँदैन । नेताको मर्जी वा सनकको भरमा विनाविधि घटाउने र बढाउने शृंखला चलाइन्छ । यसको एकमात्र उपचार आन्तरिक जनवाद अथवा चुन्ने र चुनिने प्रक्रियालाई व्यवस्थित बनाउने नै हो । तर यो सन्दर्भमा न छलफल हुन्छ, नत योजना नै बन्छ वा नत विषय प्रवेश नै हुन्छ । यस सन्दर्भका विधानका धाराहरू आफैं दङ्ग पर्छन् र मूर्तिसरह बन्छन् । कतिपय कम्युनिस्ट पार्टीहरू आन्तरिक निर्वाचनको प्रक्रियामा प्रवेश गरेका छन् । तर तिनीहरूभित्र दीर्घकालीन पक्ष-विपक्षबाहेक विकसित संस्कार प्रदर्शन गर्न नसकेको यथार्थ एमालेलाई हेरे पुग्छ । निर्वाचन नै अन्तिम निस्कर्ष हो कि होइन वा तेस्रो विकल्प के हुनसक्छ भनेर त्यसतर्फ पार्टी न प्रवेश गर्न चाहन्छ, नत बहस गर्न तयार नै । एकाध नेता वा गुटका अगुवाको गोजीबाट नाम झिकेर जब मनोनीत गर्ने परम्परा कम्युनिस्ट पार्टीको जीवन बन्छ, तब नेता रिझाउने, गुलामी गर्ने र गुट बनाउने कम्युनिस्ट विरोधी संस्कार फैलिँदै जान्छ । द्वन्द्ववादको अनिवार्य प्रयोगमाथि तेल घस्ने तरिका प्रवेश गर्दैगर्दा तल अनिवार्य डन्डा चलाउने प्रक्रिया सुरु हुन्छ ।
कम्युनिस्ट नेता बन्न अनिवार्य पक्ष इतिहास (अनुभव) हो । तर सँगै अर्को पक्ष शैक्षिक र भौतिक गति (वस्तुलाई छिट्टै बुझ्ने र तत्काल पहल लिने) र परिणाम निकाल्ने पनि हो भन्ने सच्चाइ भुत्ते बन्दै गएको छ । यसले गणेश प्रवृत्ति (अल्छी, नेता वरिपरि घुम्ने तर योग्य भइरहने) हावी हुँदै गइरहेको छ । योग्यता, क्षमता र गतिशीलताको आधारमा कार्यविभाजन नगरी कहिलेदेखि लागेको भन्ने आधारमा मात्र पद दाबी गर्ने र जिम्मेवारी सुम्पने गलत प्रक्रिया नसच्याउने हो भने पेन्सन पाकेका लाहुरेहरूको संगठनजस्तै बन्नेछ, कम्युनिस्ट पार्टी ।
हामी कम्युनिस्टहरू सामन्तवादी समाजका उत्पादन भएकाले आत्मालोचना गर्ने परिपाटीको विकास हुनसकेको छैन । आलोचना त कम्युनिस्ट शब्दकोशबाटै 'डिलिट' हुँदै छ । यदि कसैले आलोचना गरिहाल्यो भने 'मलाई आलोचना गर्ने ?' भनेर 'इगो' पलाउन थाल्छ र ऐनमौकामा आलोचकमाथि कैंची चलाउन पुग्छ । आलोचकलाई विस्तारै पाखा पारिन्छ, भूमिकाविहीन बनाइन्छ र अन्तिममा उसलाई 'मैले गल्ती पो गरेछु कि के हो' भन्ने ठाउँमा पुर्याइन्छ र पलायन हुन बाध्य पारिन्छ । यो कम्युनिस्ट मूल्यविरोधी संस्कारले रचनात्मकता र आलोचनात्मकता कमजोर हुँदै जानेमात्रै होइन, चाकरी, चाप्लुसी र गुलाम संस्कृति भित्र्याउँछ । विडम्बना, यसैबाट अभिजात वर्गीय संस्कार कम्युनिस्ट पार्टीमा संस्थागत हुन पुग्छ ।
तल्ला कमिटी र कार्यकर्ताबाट आउने नयाँ विचारलाई सुन्ने र पार्टीमा प्रवेश गराउने विधि, चुस्त-दुरुस्त र गुणस्तरीय संगठन बनाउनका लागि चुन्ने र चुनिने विधिलाई व्यवहारमा उतार्ने प्रक्रिया, आत्मालोचना र आलोचना नै रूपान्तरणको अचुक औषधि ठानेर लागू गर्ने इच्छाशक्ति भयो भनेमात्र कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र देश, समाज र सदस्यको भविष्य सुरक्षित हुनसक्छ, अन्यथा यसैको माखेसाङ्लोमा परेर सकिने खतरा कम्युनिस्ट आफैंले निम्त्याउँदै छौं ।
लेखक नेकपा-माओवादीका केन्द्रीय सदस्य हुन् ।
प्रकाशित : पुस १६, २०७० १०:२८