कोरोनापछि बढ्दो मानव तस्करी
नयाँदिल्ली — रुसले युक्रेनमाथि आक्रमण गरेर दुई देशबीच द्वन्द्व सुरु भएको वर्ष दिन हुन लागेको छ । गत फागुनमा रुसले गरेको हमलापछि न युद्ध थामिएको छ, न त लगातार उस्तै संघर्ष छ । युद्ध प्रारम्भ हुनासाथ सबैजसो देशले आफ्ना नागरिकलाई युक्रेनबाट निकालेका थिए । नेपालले पनि आफ्ना नागरिकलाई फिर्ता गर्न हरसम्भव प्रयास गरेको थियो । यसबीच युक्रेनको परिस्थिति थप तनावपूर्ण बनिरहेको छ ।
तर, त्यही युद्धग्रस्त युक्रेनमा नेपाली युवा पुनः पठाउन थालिएको छ । युरोप पुग्ने सपना बोकेकाहरू मानव तस्करको जालोमा परेर युक्रेन पुग्दै छन् । काठमाडौंका जगदीश र सुनिता (परिवर्तित नाम) त्यस्तैमध्येका हुन् । ‘हामीलाई पोर्चुगल लग्ने भनेर दिल्ली बोलाइयो, दिल्लीमा युक्रेनको भिसा दिए,’ जगदीशले कान्तिपुरसँग भने, ‘एक रात युक्रेनमा राखेर युरोप पुर्याउने भनेका छन् ।’ अलग–अलग ठाउँका दुवै जना एउटै दलालको चंगुलबाट दिल्ली आएका हुन् ।
दुवै जना पोर्चुगल जाने भनेर काठमाडौंबाट उडेका थिए । काठमाडौंबाट आएको दुई महिनापछि दिल्लीमा दलालले युक्रेनको भिसा थमाएपछि भने दुवै जना झसंग भए । जगदीशले बताएअनुसार अरू युवाले पनि युक्रेनको भिसा पाएका छन् । दलालले युक्रेनको बाटो युरोप छिराउन सकिने अहिले सबैभन्दा सहज रुट रहेको विश्वास दिलाएपछि आफूहरू तयार भएको उनले बताए । ‘प्रक्रिया मिलाउँदै छौं, आज उडाउने, भोलि उडाउने भन्दाभन्दै दिल्लीको पहाडगन्जस्थित होटलमा बसेको महिनौं भइसक्यो,’ उनले भने, ‘लगातार दबाब दिएपछि दिल्लीबाट हामीलाई मुम्बई पुर्याइयो । त्यहाँबाट बहराइन उडाउने तयारी थियो तर कर्मचारीको ड्युटी फेरिएर सेटिङ नमिलेको भन्दै हामीलाई एयरपोर्टबाटै फर्काइयो ।’
भारतबाट खाडी मुलुक पुग्न वा ती देशको ट्रान्जिट प्रयोग गर्न दिल्लीस्थित नेपाली दूतावासको नो अब्जेक्सन सर्टिफिकेट (एनओसी) चाहिन्छ । बहराइन पुर्याउनुपर्ने भएपछि ‘एनओसी’ अनिवार्य थियो । त्यस्तै केही विषयको सेटिङ नमिलेकाले दलालले त्यो दिनको उडान रद्द गराएको हुन सक्छ तर एक साता बस्दा पनि मुम्बईबाट उडाएनन् । ‘पर्खन मात्रै भनियो, न आत्तिनुस्, उडाउँछु भन्दाभन्दै फेरि दिल्ली फिर्ता पठाइदिए । यतै बस्न भनेका छन्,’ उनले भने, ‘कति पर्खिनु ? लाखौं रुपैयाँ दलाललाई बुझाइसकियो । होटलको खर्च थपिएको थपियै छ । गुनासो गर्दा जे मन लाग्छ गर्नुस् भन्दै उद्धव नामको एजेन्टले हाम्रो फोन नै ब्लक गरिदिए ।’
जगदीश र सुनिताले १०/१० लाख रुपैयाँ एजेन्टलाई बुझाएको बताएका छन् । सुरुमा ७ लाखकै कुरा थियो, पछि महँगो भएर पैसा थप्न लगाएको उनीहरूले बताए । मुम्बई, बहराइन, टर्की हुँदै मोल्दोभाको रुट बताएर पछि युक्रेनको भिसा दिएको थियो । उनीहरूलाई युक्रेनबाट हंगेरी हुँदै सेन्जन लाने बताइएको थियो ।
दूतावासका काउन्सिलर नेपाल प्रहरीका एसएसपी उमाप्रसाद चतुर्वेदीले युवालाई युक्रेन पुर्याएर त्यहाँबाट शरणार्थीका रूपमा युरोप पुर्याउने लोभ दलालहरूले देखाएको बताए । ‘रोजगारीको खोजीमा रहेका युवायुवती जस्तोसुकै रिस्क उठाउन तयार देखिएका छन् । युक्रेन पुग्नु नै जोखिम छ, फेरि त्यहाँ पुगेर बाहिरिनु कम जोखिमको कुरा होइन,’ उनले भने, ‘दलालहरूले राम्रो जीवनको सपना देखाएर युवालाई फसाएको पाइन्छ ।’
दलालको जालमा परेका जगदीश र सुनिताले घरमा आफूहरू पोर्चुगल पुगिसकेको बताएकाले दूतावासमा घटनाको लिखित जानकारी पनि दिन चाहेनन् । दूतावास परिसरमा भेटिएका उनीहरूको आग्रह थियो, ‘घरकाले हामी गन्तव्यमा पुगिसकेको बुझेका छन् । यता हाम्रो अवस्था बेहाल छ । सकभर दलालमाथि दबाब बढाएर उड्ने प्रयत्न गर्छौं । हाम्रो नाम, ठेगाना खुल्ने गरी केही पनि नलेखिदिनु होला ।’ आफूजस्तै दर्जनौं युवा युक्रेन भएर युरोप जाने आसमा दिल्लीका होटलहरूमा रहेको जगदीशले बताए ।
धनकुटाका पाँच युवाले युरोपेली देश पोल्यान्ड जान आफूहरू दिल्ली आएको तर दलालबाट ठगिएको जानकारी गत साता दूतावासलाई गराएका छन् । पाँच जनाबाट दलालले २२ लाख ५० हजार रुपैयाँ लिए पनि नपठाएको उनीहरूको आरोप छ । पोल्यान्ड प्रवेश गराउन पनि पहिला उनीहरू सबैलाई सीमा जोडिएको युक्रेन नै पुर्याउने दलालको तयारी थियो । तर, लामो समयसम्म नउडाएपछि उनीहरूले ठगिएको महसुस गरे । ‘मजनुका टिलाको होटलमा बसेको एक महिना नाघिसक्यो । उडाउँछु भन्छ, उडाउँदैन । मेरै लहैलहैमा लागेर अन्य चार आफन्त पनि दलालको चंगुलमा पर्नुभएको छ,’ उनले भने, ‘फेसबुकबाट लामो कुराकानी र पोल्यान्डमा राम्रो रोजगारी पाइन्छ भन्ने विश्वास दिलाएकाले पटक–पटक पैसा बुझायौं ।’
अझ डकुमेन्ट तयार भएपछि मात्रै पैसा दिनु भनेकाले विश्वास बढेको उनले बताए । ‘डुकुमेन्ट हात लागेपछि नै पैसा दिएको हो, पछि थाहा भयो, डुकुमेन्ट नै नक्कली रहेछ,’ उनले भने, ‘मेरै कारणले पैसा फसाएका आफन्तजन मसँग पैसा फिर्ता मागिरहेका छन्, अर्कोतिर मेरो आफ्नै ५ लाख फसेको छ । अब युरोप हुने भएन, सिंगापुर पठाइदिन्छु भनेको छ । विश्वास त छैन तर उपाय नै केही भएन ।’ तस्करले थोरै–थोरै रकम नेपालका विभिन्न व्यक्तिका नाममा रहेका खातामा पठाउन लगाउने र ठूलो रकम नगदै लिने गरेका छन् । प्रमाणको नाममा नेपाली खातामा पैसा बुझाएको भौचर उनीहरूसँग छ । दिल्लीमा उड्ने लोभमा पर्खिंदै गर्दा अब बिहान–बेलुका खान पनि माग्नुपर्ने स्थिति बनेको बताए ।
पूर्वी युरोपेली देश लिथुआनिया र युरोपको दक्षिणपूर्वी देश सर्बिया पठाइदिने भन्दै नक्कली भिसा लगाएर पैसा लिई दलाल सम्पर्कविहीन भएका घटना पनि देखिएका छन् । माघ ३ मा स्याङ्जाका ५ जनाले दूतावासलाई दिएको जानकारीअनुसार उनीहरूले प्रतिव्यक्ति ६ देखि ७ लाखका दरले दलाललाई बुझाएका रहेछन् ।
दूतावासका काउन्सिलर एसएसपी चतुर्वेदी युरोपियन देशहरू माल्दोभा, माल्टा, बोलिभिया, युक्रेन, हंगेरी, सर्बिया, पोल्यान्ड छिर्ने र त्यहाँबाट युरोपकै ठूला देश वा क्यानडा, अमेरिका छिर्ने लोभमा नेपालका युवायुवती दलालको फन्दामा पर्न थालेको बताउँछन् । अवैध तरिकाले विदेश पुगेको र राम्रै गरिरहेको कुनै एउटा सफल व्यक्तिलाई देखाएर दलालहरूले प्रलोभनको जालो फैलाउने गरेका छन् ।
‘ऋण लिएर, जग्गा बेचबिखन गरेर वा अभिभावकलाई दबाबमा पारेर युवाले लाखौं रुपैयाँ दलाललाई बुझाइरहेका छन्,’ उनले भने, ‘धेरै देशको दूतावास दिल्लीमा छ । वैधानिक तरिकाले जान पनि भिसाका लागि यहाँ आउनुपर्ने बाध्यता छ । त्यो स्थितिमा दलालहरूले दिल्ली बोलाउने नै भए, यहाँ आएपछि एकपछि अर्को प्रक्रिया भन्दै नेपाली युवा दलालको चंगुलमा फसेको देखिन्छ ।’ मानव तस्करीमा संलग्न दलालहरू पनि नेपाली नागरिक नै छन् तर उनीहरूको वास्तविक नाम, ठेगानासमेत पीडितसँग छैन । उनीहरूले दिएको मोबाइल नम्बर पनि पछि सम्पर्कविहीन भेटिन्छ ।
खाडीमा महिलाको तस्करी
नेपाल सरकारले महिलाहरू असुरक्षित भएको भन्दै खाडी मुलुकमा कामदारका रूपमा महिलालाई जान रोक लगाएको छ । नेपालबाट सिधा खाडी मुलुक उड्न नपाएपछि महिलाहरू भारत आएर ती देशमा पुग्ने क्रम बढेको छ । खाडी मुलुक साउदी अरेबिया, कुवेत, युनाइटेड अरब इमिरेट्स, ओमन, बहराइन, इराक, लिबिया र लेबनानसहितका ९ वटा देशमा महिला कामदार पठाउन नेपालबाट रोक लगाइएको छ । भारतबाट ती देशमा वा ती देशका विमानस्थलमा ट्रान्जिट भएर तेस्रो देशमा जानुपर्ने हरेक नेपालीले दूतावासबाट नो अब्जेक्सन सर्टिफिकेट (एनओसी) लिनुपर्ने अनिवार्य छ ।
‘एनओसी’ लिएका व्यक्तिले मात्रै खाडी मुलुकका लागि विमानस्थलको अध्यागमनबाट प्रवेश पाउँछन् । मानव तस्करहरूले खाडीमा कामदारको माग र नेपाली समाजमा व्याप्त गरिबीबीच खेल्ने मौका पाएका छन् । तस्करले विभिन्न उपायहरू अवलम्बन गरेर महिलालाई खाडी मुलुक पुर्याइरहेका छन् । विशेष गरी घुम्न जाने उद्देश्य देखाएर त्यस्ता ‘एनओसी’ हरू बनाइएका छन् । तस्करले त्यस्ता ‘एनओसी’ नक्कलीसमेत बनाउने गरेका छन् । सिधा खाडी मुलुक पठाउन ‘एनओसी’ को झमेला हुने भएकाले तस्करहरूले भारतबाट खाडीबाहेकका देशका ‘भिजिट भिसा’ बनाएर पठाउने र उतैबाट खाडी देश पठाउँछन् ।
त्यस्तै उदाहरण हो पुस २२ मा जयपुरबाट ‘अनबोर्ड’ गरिएकी १२ जना महिलाहरू । जयपुर एयरपोर्ट हुँदै खाडी पुर्याउन थालिएको सूचना आएपछि एसएसपी चतुर्वेदी उनीहरू सबैलाई विमानस्थलमै रोकाउन सफल भए । उनीहरू सबैसँग अफ्रिकन देश इथोपियाको ७ दिने ‘भिजिट भिसा’ थियो । प्रारम्भिक अनुसन्धानबाटै उनीहरू कोही पनि घुम्ने मात्र हैसियतमा जान लागेको देखिएन । त्यो पनि घुम्नलाई इथोपिया नै रोज्नुपर्ने विशेष कारण थिएन ।
विभिन्न जिल्लाबाट आएका २० देखि ४५ वर्षका ती महिलाहरू डेढ महिनादेखि दिल्लीमा राखिएका थिए । उनीहरूको बासको व्यवस्था दलालले मिलाएको थियो । जयपुरबाट उडेपछि उनीहरूको ट्रान्जिट दुबई थियो । ‘दुबई विमानस्थलमा ट्रान्जिटपट्टि नगएर विमानस्थलको वाइफाइ जोनमा बस्न उनीहरूलाई सिकाइएको रहेछ,’ एसएसपी चतुर्वेदीले भने, ‘सामान्य अनुसन्धानबाट उनीहरूलाई दुबई विमानस्थलबाटै कुवेत र ओमानका दलाललाई जिम्मा लगाउने तयारी देखियो ।’
त्यस्तै, मंसिर २६ मा जयपुर विमानस्थलबाटै चितवन र सुनसरीका दुई जना महिला ‘टुरिस्ट भिसा’ मा दुबई उड्ने तयारीमा थिए । उनीहरूलाई घरेलु कामदारकै रूपमा कुवेत पठाउने तयारी थियो । दूतावासले पाएको सूचनाकै आधारमा उनीहरूलाई विमानस्थलबाट फिर्ता गराइयो ।
अवैध तरिकाबाट विदेश पठाउन लागिएको सूचना प्रवाह गरेपछि भारतीय सुरक्षाकर्मी, विमानस्थल अध्यागमनका कर्मचारीको राम्रो सहयोग रहँदै आएको दूतावासका अधिकारी चतुर्वेदीले बताए । युरोपतिर जान चाहनेहरू लाखौं रुपैयाँको ठगीमा परे पनि खाडी मुलुक जाने महिलाहरूमाथि भने सुरुमा दलालकै लगबनी देखिएको छ । जयपुरमा विमानस्थलबाट फर्काइएका महिलाहरूको खानेबस्नेदेखि टिकटको खर्च तस्करले नै गरेको खुलेको छ ।
‘आफ्नो खर्च नगरी राम्रो कमाइ हुने भनेर हिँडेकाहरूलाई एयरपोर्टबाट फर्काउँदा उनीहरूले सरकारबाटै ठगिएको महसुस गर्ने गरेका छन् । उहाँहरूलाई कन्भिन्स गर्न गाह्रो हुने रहेछ,’ चतुर्वेदीले भने, ‘तस्करहरूबाट पाएको प्रलोभनका अगाडि भोलिका दिनमा आफूलाई पर्ने अप्ठ्यारोबारे नसोचेको देखिन्छ ।’ नेपालदेखि खाडीसम्म तस्करहरूको जालो छ, यताकाले उताकासँग प्रतिमहिला कामदार पहिलै एड्भान्स रकम लिएका पनि हुन्छन् । त्यसको परिणाम कामदार भएर गएका महिलाहरू सुरुका ५/६ महिना तलब नै पाउँदैनन् । घरेलु कामदारमा पुगेका महिलाहरूमध्ये कतिपय श्रम शोषणको सिकार हुने, कुटपिटमा पर्ने, विभिन्न खाले शारीरिक शोषणका घटनाहरूमा समेत पर्छन् । त्यस्तै असुरक्षाहरू देखेर सरकारले महिला कामदारलाई खाडीका देशमा पठाउनबाट रोक लगाएको हो ।
मानव तस्करीमा परेकाको उद्धार तथा संरक्षणको कार्य गरिरहेका ‘किन इन्डिया’ संस्थाका प्रमुख नवीन जोशी तस्करहरूको जालो ठूलो रहेको बताउँछन् । नेपाल–भारत हुँदै गन्तव्य मुलुकसम्म उनीहरूको नेटवर्क रहेको पाइन्छ । ‘सरकारले कडाइ गर्दै लगे पनि तस्करहरूले नयाँनयाँ तरिकाबाट अपराधकर्म गर्न छाडेका छैनन्,’ उनले भने, ‘अझ कोरोनापछि भारत हुँदै तेस्रो मुलुकमा हुने तस्करी बढेको देखिन्छ । उड्नेहरू जान्छन्, आइपरेका समस्याहरूसँग उतै भिड्छन् । ढिलो गरी ठगिएको महसुस गर्छन् । उड्न नपाउनेहरू वा उड्नमा ढिलाइ हुँदा धैर्य गर्न नसक्नेहरू थोरै व्यक्ति मात्र आफ्ना पीडा सुनाउँदै हिँड्छन् ।’
विभिन्न प्रतिनिधिमूलक घटनाहरूले मानव तस्करीको कहालीलाग्दो स्थिति दर्शाएको छ । ‘फेक डुकुमेन्ट’ कै आधारमा तस्करीको काम भइरहेको उनले बताए । जाने मान्छेलाई पनि आफ्नो सबै कागजात नक्कली तयार भएको थाहा हुन्छ । ‘तर, पैसा बुझाइसकेका व्यक्तिले चाहेर पनि त्यसबाट उम्किने बाटो पाउँदैन । बरु तस्करको मागअनुसार पैसा थप्दै जान्छन्,’ उनले भने, ‘जब पैसा लिएका दलाल एकाएक सम्पर्कविहीन हुन पुग्छन् । अनि विदेशिन बसेकाहरू घरका न घाटका स्थितिमा पुग्छन् ।’ आवश्यक प्रमाणहरूको कमीले उजुरी पनि बलियो बन्दैन ।
नेपालबाट भारत हुँदै ‘फेक डुकुमेन्ट’ कै भरमा युरोप, क्यानडा वा अमेरिका जस्ता देशमा पुर्याउने, अर्को महिलालाई खाडी मुलुक पुर्याउने र तेस्रो भारतभित्रै महिला, बालबालिकालाई बेचबिखनको कार्यमा तस्करहरूको समूह सक्रिय देखिन्छन् ।
भारतमै बेचिने समस्या उस्तै
नेपाली बालबालिका तथा चेलीबेटी भारतमा बेचिने पुरानो अभ्यास पनि उस्तै छ । बालिका/किशोरीहरू वेश्यालयसम्म पुर्याइएका छन् । माइती नेपालले पुस २६ मा दिल्लीको पुरानो ‘रेड लाइट’ एरियाबाट एक जना नबालिगको उद्धार गरेको छ ।
२/३ महिना अगाडि मात्र नेपालबाट तीन जना नबालिगलाई वेश्यालयमा ल्याइएको सूचना माइती नेपालको दिल्ली कार्यालयले पाएको थियो । त्यही सूचनाका आधारमा दिल्ली महिला आयोगको टोलीसमेत लिएर माइती नेपालको दिल्ली कार्यालय संयोजक महेश्वरी भट्ट जीबी रोडको कोठी नम्बर ५६ पुगेकी थिइन् ।
‘तीन जनालाई उद्धार गर्न भेट्टाउन सफल भइसकेका थियौं, तर त्यहाँ रहेका महिलाहरूले हामीलाई घेराबन्दी गरे । उद्धार गर्न खोजिएकी बालिकाको कपडाहरू च्यातिदिएर पुरै नांगै बनाइदिए, हामीलाई हुलहुज्जत गर्न थालियो,’ भट्टले सुनाइन्, ‘प्रहरीको प्रयासबाट एक जनालाई मात्र उद्धार गर्न सफल भयौं ।’
उनले भारतका विभिन्न सहरमा रहेका ‘रेड लाइट’ मा दलालमार्फत युवतीहरू बेचिने क्रम नरोकिएको बताए । ‘अहिलेको प्रविधिको युगमा सामाजिक सञ्जालमार्फत दलालहरूलाई अझ सहज भएको छ । पहिलापहिला गाउँमा पुगेरै फकाएर, लोभ्याएर पैसा दिएर ल्याउँथे । अहिले त दलाल गाउँ पुग्नै पर्दैन,’ उनले भनिन्, ‘भारतमा राम्रो पारिश्रमिक पाइन्छ, काम पनि राम्रै हुन्छ भनेर लोभ्याएर यतै बोलाउने र सिधा वेश्वावृत्तिमा लगाउने क्रम देखिन्छ ।’
सहरहरूमा कारोबारीले फ्ल्याटहरू लिएर पनि वेश्यावृत्तिको धन्धा चलाएका छन् । ‘रेडलाइट’ क्षेत्रभन्दा बाहिर त्यस्ता सेफ हाउस, मसाज सेन्टरका माध्यमबाट पनि नेपाली युवतीलाई वेश्यावृत्तिमा लगाइएको पाइन्छ । माइती नेपालले सन् २०२२ मा ३ जना बालकसहित २४ जना महिलाको भारतबाट उद्धार गरेको छ । दिल्ली, कोलकाता, पुना, मुम्बई, बैंग्लोर, हैदराबाद जस्ता सहरबाट उद्धार गरिएका महिलाहरूमा धेरैजसो रेडलाइट एरिया, सेफ हाउस र मजास पार्लरमा देहव्यापारमा लगाइएका थिए ।
आफ्ना निकटकै भर परेर महिलाहरू यौनधन्धामा लाग्न बाध्य हुने गरेका छन् । त्यस्ता कार्यमा लागेर पुराना भइसकेकाहरूले पनि आर्थिक अभाव झेल्दै गरेका आफन्त वा चिनेकालाई घरको काम पाइन्छ भनेर भारत बोलाउने गरेको पाइन्छ ।
‘नेपालबाट आउने कोही पनि चेलीहरू यौन व्यवसायमा लाग्छु भनेर आएका हुँदैनन् । उनीहरू स्वेच्छाले त्यस कार्यमा लागेका पनि हुँदैनन्,’ भट्टले भनिन्, ‘अनेक लोभ लालच, धाकधम्की र घर छाडेर आइसकेपछि विकल्प नदेखेर परिस्थितिवश गलत कार्यमा लाग्छन् ।’ सर्कस, आर्केस्ट्रा, उद्योगधन्दा, होटललगायत क्षेत्रमा काम लगाउन पनि तस्करहरूले सीमावर्ती क्षेत्रबाट बालबालिकालाई भारत ल्याउने गरेको किन इन्डियाका संयोजक जोशीले बताए ।
प्रकाशित : माघ ११, २०७९ ११:२३
