शान्ति मिसनमा नेपाली महिला सैनिक संख्या बढाउन चुनौती

द्वन्द्वग्रस्त क्षेत्रमा एमपीभी चलाउने थोरै महिलामा रुद्राक्षी पर्छिन् । उनले नेपाली सेनाको सैनिक परिवहन गणअन्तर्गत रहेर काम गरेका बेला सवारीसाधन चलाउन सिकेकी हुन् । ‘सुरुआतमा आफ्नै गण थापाथलीमा हलुका गाडी चलाउन सिकेँ,’ ११ वर्षअघि नेपाली सेनामा भर्ती भएकी रुद्राक्षीले सुनाइन्, ‘एमपीभी चलाउनचाहिँ महोत्तरीमा रहेको नेपाली सेनाको युद्ध कवज गुल्म–२ मा सिकेकी हुँ ।’ त्यही सीपले उनलाई लेबनान ल्याइपुर्‍याएको हो ।

संयुक्त राष्ट्रसंघले कोरेको कृत्रिम रेखा ‘ब्लु लाइन’ क्षेत्रमा रुद्राक्षीले शान्ति स्थापनाका लागि अब एक वर्ष काम गर्नेछिन् । उनी यहाँ पुरानो गोरखगणअन्तर्गत रहेकी छन् । नेपाली सेनाको मिसन हेडक्वाटर मिसेनजावेलमा यस पटक रुद्राक्षीसहित ८१ नेपाली महिला शान्ति सैनिक छन् । ८ सय ५० जना नेपाली शान्ति सैनिक रहेको बटालियनमा सबैभन्दा बढी महिला परेको यसैपालि हो । मिसनमा एक वर्ष पूरा गर्दै गरेको गोरखा बक्स गणमा भने ३८ महिला शान्ति सैनिक थिए । युनिफिल मिसनका डेपुटी फोर्स कमान्डर सहायक रथी चोकबहादुर ढकालले शान्ति मिसनमा महिलाको संख्या बढ्नुलाई सकारात्मक रूपमा लिनुपर्ने बताए ।

संयुक्त राष्ट्रसंघ (यूएन)ले द्वन्द्वग्रस्त क्षेत्रमा महिला शान्ति सैनिक संख्या बढाउन सेना पठाउने मुलुकहरूसँग आग्रह गरिरहेको छ । त्यसैले आगामी दिनमा अझै बढी अनुपातमा नेपाली महिला सैनिक शान्ति मिसनमा खटिने सम्भावना छ । नेपाली सेनाले सन् २००० मा पहिलो पटक महिला शान्ति सैनिकलाई युनिफिलबाट खटाएको थियो । संयुक्त राष्ट्रसंघले सन् २०१८ मा विशेष रूपमा आफ्नो शान्ति मिसनमा पुरुष सैनिकजत्तिकै संख्यामा महिलालाई पनि समावेश गर्न निर्देशन दिएको थियो । पछिल्लो पटक सन् २०२२ जुलाईमा यूएनले सदस्य मुलुकहरूलाई सन् २०२८ सम्ममा मैदानमा सुरक्षामा खटिने सैनिकमा १५ प्रतिशत र पर्यवेक्षक तथा अन्य कर्मचारीमा २५ प्रतिशत महिलाको संख्या पुर्‍याउन आग्रह गरेको छ ।

संयुक्त राष्ट्रसंघ (यूएन)ले द्वन्द्वग्रस्त मुलुकहरूमा सन् १९४८ देखि शान्ति सैनिक र पर्यवेक्षक खटाउँदै आएको छ । यूएनको आह्वानमा नेपालले सन् १९५८ देखि द्वन्द्वग्रस्त मुलुकमा शान्ति सैनिक पठाइरहेको छ । पहिलो पटक सन् १९५८ मा भने लेबनानमा पर्यवेक्षकका रूपमा नेपाली सैनिक खटिएका थिए । नेपालले कन्टिन्जेन्टका रूपमा सन् १९७४ देखि नेपाली शान्ति सैनिकको फौजलाई युनिफिलमै खटाइरहेको छ । नेपालको यूएन शान्ति स्थापना यात्रामा ४४ मिसनमा १ लाख ४४ हजार ५ सय ६५ सैनिकले सहभागिता जनाइसकेका छन् । शान्ति स्थापनाकै क्रममा विभिन्न मुलुकमा ७२ सैनिकको मृत्यु र ६६ जना घाइते भएका छन् । हालसम्म २ हजार ७१ नेपाली महिला सैनिकले मिसनमा सहभागिता जनाएका छन् । पुस मसान्तसम्म ५ सय ६ महिला सैनिक विभिन्न मिसनमा कार्यरत छन्, जसमध्ये कन्टिन्जेन्टमा ४ सय ७२ जना छन् ।

यूएनले तोकेको सीमाअनुसार महिला पठाउन भने शान्ति सैनिक पठाउने नेपालसहितका मुलुकहरूलाई चुनौतीपूर्ण छ । नेपालले अबको ५ वर्षमा धेरै संख्यामा महिला सैनिकलाई शान्ति मिसनमा पठाउनुपर्ने हुन्छ । त्यसका लागि सेनाले अहिलेदेखि नै तयारी गर्नुपर्छ । नेपालले ५ वर्षअघि नै वर्षको १० हजार शान्ति सैनिक पठाउने सम्बन्धमा राष्ट्रसंघलाई जानकारी दिइसकेको छ । त्यति संख्या पठाउँदा महिलाको संख्या पनि बढाउनुपर्ने हुन्छ । नेपाली सेनिकको संख्या हाल करिब ९६ हजार छ, जसमध्ये करिब ७ हजार महिला छन् । शान्ति मिसनमा बढी महिला पढाउन नेपाली सेनामा बढी महिला भर्ती गर्नुपर्ने हुन्छ । यूएनको आग्रहअनुसार शान्ति सैनिकको लैंगिक अनुपात मिलाउन बंगलादेश, इजिप्ट, इथोपिया, घाना, रुवान्डा, सेनेगल, भारत, पाकिस्तानलगायत मुलुकलाई पनि चुनौतीपूर्ण छ ।

अवकाश प्राप्त उपरथी विनोज बस्न्यात नेपालले आवश्यक परे बढी महिला सैनिक भर्ना गर्न उपयुक्त हुने बताउँछन् । ‘यूएनले नेपाललाई मात्र होइन, अन्य मुलुकलाई पनि यो आग्रह गरेको हो । कति संख्या थप्ने वा नथप्ने भन्ने विषय नेपालको हो । हामीले राष्ट्रिय सुरक्षाका आधारमा त्यो निर्णय गर्नुपर्छ,’ उनले भने । अर्का पूर्वउपरथी पूर्ण सिलवाल भने नेपाललगायत मुलुकलाई यूएनले अनुरोध गरे पनि सम्बन्धित मुलुकहरूले छलफल गरेर शान्ति मिसनमा पठाउनुपर्ने बताए । ‘यूएनले भनेकै जस्तो गरिहाल्नुपर्छ भन्ने पनि होइन । तर नेपालले सकेसम्म महिला शान्ति सैनिकलाई बढाउनुपर्छ,’ उनले भने, ‘महिला शान्ति सैनिक भन्नाले फिल्डमा खटिने मात्र बुझ्नु हुँदैन, अन्य कार्यालयमा काम गर्नेहरू पनि हुन्छन् ।’

गोरखा बक्स गणअन्तर्गत एक वर्ष शान्ति मिसनमा रहेर आगामी महिना नेपाल फर्कने तयारीमा रहेकी सहसेनानी रोशनी कार्की नेपाली महिला शान्ति सैनिकले प्रशंसनीय काम गरिरहेको सुनाइन् । ३७ महिला शान्ति सैनिकलाई नेतृत्व गरिरहेकी उनले शान्ति स्थापनाका लागि जिम्मेवारी पूरा गर्न पाउँदा खुसी लागेको बताइन् । उनले आफ्नो एकवर्षे कार्यकालमा लेबनानमा नागरिक–सैनिक सम्बन्ध विस्तार गर्नुका साथै आमजनताको घर–घरमा पुगेर महिलालाई सहयोग गरेको तथा स्वास्थ्य क्षेत्रमा काम गरेको जानकारी दिइन् ।