करिब तीन दशकदेखि निरन्तर संगीत साधनामा तल्लीन तिलकसिंह पेला बजार, पद, पुरस्कार र सम्मानबाट निकै दूर छन् । उनी शास्त्रीय संगीतको धुन भर्छन्, आफैं गाउँछन् अनि महसुस गर्दै आनन्द लिन्छन् । संख्या थप्नैका लागि बर्सेनि गीत ल्याउने रहरमा छैनन् उनी ।
काठमाडौँ — के लत बस्यो मलाई कहिले सुधार हुन्छएक दिन तिमी नबोल्दा यो दिल बिमार हुन्छ साथी रहेछ दुःख हरपल सवार हुन्छसुख पाहुना रहेछन् छुट्टै हतार हुन्छपानी परेर धर्ती आकाश हुन्छ सुन्दरधर्ती बनेर तिम्रो के नै बिगार हुन्छ ?खोला नदी समुद्र जे नाम होस् न आखिरअस्तित्व राखिराख्ने मात्रै किनार हुन्छ
गजलकार प्रदीपकुमार मैनालीको रचना, गायक तथा संगीतकार तिलकसिंह पेलाको संगीत र स्वर रहेको गजलको केही दिनयता सांगीतिक फाँटमा चर्चा चुलिएको छ । गजललाई सात दिनअघि मात्र पेलाकै आधिकारिक युट्युब च्यानलमार्फत सार्वजनिक गरिएको हो । संगीतका हस्तीहरू मात्र होइन, युवा पुस्ताका संगीतप्रेमीले समेत यसलाई निकै रुचाएका छन् । गजल ‘मुजारे मुसम्मन अखरब’ बहर र ‘दिक्पाल’ छन्दमा रचना गरिएको छ । त्यसैमा संगीतकार पेलाले मालकौंस रागको ध्वनि भरेका हुन् ।
पछिल्लो समय नेपाली गीतसंगीतको अवस्था अलिक अलग भएको छ । अर्थात्, सुन्ने भन्दा पनि हेर्ने विषयवस्तु बनेका छन् गीतसंगीत । श्रोताहरू दर्शकमा परिणत भएपछि स्रष्टाहरू लाखौं खर्च गरेर चल्तीका मोडलसहित बडो तामझामले गीत सार्वजनिक गर्ने होडबाजीमा छन् । तर बजारमा चलेकाभन्दा फरक गीत निकालेर पेलाले साहस गरेका छन् । र, त्यही साहसले अहिले सांगीतिक बजारमा चर्चा बटुलेको छ ।
‘सिर्जनाले बजार होइन, बजारले सिर्जना खोज्दै आइपुग्छ,’ भन्ने भनाइ उनको संगीत साधनाको मर्मले सार्थक बनाइदिएको छ । आफ्नो पछिल्लो सिर्जना मन पराउने श्रोताको जमात बढेसँगै उनलाई भान भएको छ, ‘संगीत बुझ्ने मानिसहरू राम्रो गीतसंगीतको पर्खाइमा रहेछन् । हुन सक्छ, बजारका गीतले श्रोता/दर्शकहरूको भाव छुन सकेन ।’
२०५३ सालदेखि निरन्तर संगीत साधनामा तल्लीन साधक पेला भने बजार, पद, पुरस्कार र सम्मानबाट निकै दूर छन् । उनी शास्त्रीय संगीतको धुन भर्छन्, आफैं गाउँछन् अनि महसुस गर्दै त्यसैमा भावविह्वल भएर आनन्द लिन्छन् । ‘संगीतप्रति मेरो सम्मान त छँदै छ तर गाउँदै हिँड्ने, गीत बजारमा ल्याउने र संख्या मात्र थप्ने मेरो रहर पटक्कै होइन,’ आफ्नो पछिल्लो गीतबारे प्रतिक्रिया दिँदै उनी भन्छन्, ‘बजारका रूपमा हेर्दा यसमा मलाई त्यति धेरै खुसी र उत्साह त छैन । यद्यपि संगीतप्रेमीलाई हृदयमा छोएर तृप्त पार्ने सिर्जना बन्यो । उहाँहरूलाई आनन्दित पार्न सकियो । यस मानेमा म निकै खुसी छु ।’
तस्बिरहरू : पेलाको फेसबुकबाट
सांगीतिक क्षेत्रमा आम श्रोताले रुचाएका पेलाको सिर्जना यो पहिलो भने पक्कै होइन । ०५३ सालमा नै उनको ‘आँसु’ एल्बममा समाहित भएको गीत ‘लुकाउन खोज्दा पनि’ गीत निकै लोकप्रिय बनेको थियो । यसै सांगीतिक कोसेलीमार्फत बैतडीबाट पहिलो आधुनिक गायकका रूपमा उनको उदय भयो । त्यसपश्चात् भने सांगीतिक बजारभन्दा पर अलग्गै रहेर उनी निरन्तर संगीत साधनामै अभ्यस्त थिए । तीन वर्षअघि मात्र उनी २३ वर्षपछि ‘निर्जन किनार आँसु भाग ३’ लिएर बाहिर निस्केका थिए । फेरि उसैगरी उनी संगीत साधनासँगै गुपचुपमै थिए ।
झन्डै १८ वर्षदेखि श्रीकृष्ण गुरुकुल संगीत पाठशालामा नयाँ साधकलाई संगीतको मर्म र बाटो देखाउनु नै उनले आफ्नो जिम्मेवारीका रूपमा ग्रहण गरिरहेका छन् । उनकै शब्दमा ‘म त आफूलाई संगीतको जोगी नै मान्छु । तर सबै संगीत सर्जकलाई म जस्तै गरी बस्न सम्भव छैन । जो असली रूपमा बाहिर आउनुभएको छ, उहाँहरूको मूल्यांकन संगीत बजारमा हुनुपर्छ भन्ने मलाई लागिरहन्छ ।’
यसरी सिर्जना भयो ‘के लत बस्यो’
संगीतप्रेमीहरूलाई संगीत प्रशिक्षणभन्दा बाहेक हार्मोनियम र तबलामा संगीत धुन निकाल्दै त्यसैमा लय हालेर गुनगुनाउनु पेलाको दैनिक नै थियो । त्यही दैनिकी कोरोना महामारीको समयमा एक्लोपनको सहारा बन्यो । गजलकार विक्रम तिमल्सिनाको गजल ‘माया मात्र कस्तो–कस्तो अलिअलि चोट देऊ’ मा उनले धुन भरेको लयलाई अर्का गजलकार मैनालीले भेट्टाए । गजल तथा साहित्यिक फाँटमा एक दशकभन्दा लामो समयदेखि सक्रिय मैनाली पनि पेलाबारे अनभिज्ञ नै थिए ।
पेलाले गाएको गजलको सेर र धुनले उनी निकै प्रभावित भएर अर्का गजलकार रवि प्राञ्जलमार्फत उनले पेलालाई भेटे । आफ्नो गजललाई सांगीतिक रूपमा लैजाने प्रयासमा उनले लामो समय दौडधुप गरेको बताउँछन् । संगीतको धुन र लयप्रति चित्त नबुझेर धेरै स्रष्टाहरूसँग सम्झौता भएको रकमसमेत फिर्ता लिए । कतिसँग त त्यतिकै छोडिदिए । प्राञ्जलमार्फत पेलाको सांगीतिक स्वभावलाई बुझेका मैनालीले गजल गायनको प्रस्तावभन्दा पनि मित्रतालाई पहिलो प्राथमिकतामा राखे । ‘उहाँलाई सुरुमै मेरो गजलमा संगीत भरेर गाउनुस् भन्न सम्भव नै थिएन । निकै पटक भेटघाट र मित्रता भएपछि बल्ल मैले आफ्नो प्रस्ताव राखें,’ उनले स्मरण गरे । पेलालाई राजी गराउन उनलाई दुई वर्ष लाग्यो ।
संगीत बजारमा गीतका रूपमा आएका गजलहरू देखेर विरक्तिएका मैनालीलाई गजल गायनको अनुपम सिर्जना गर्ने ठूलो सपना थियो । गीत, गजल र कवितालाई एउटै परिवेशमा बुझ्ने माहोलमा उनी वास्तविक गजलको स्वाद चखाउन चाहन्थे । यसैमा उनले गजलको सांगीतिक प्रस्तुतिको योजना बुने । त्यस्तो सिर्जना पेलाबाट सम्भव हुने बाटो देखेपछि उनी निरन्तर यसैमा लागिरहे । अन्ततः पेला आफ्नो नाम र अनुपस्थितिमा काम गर्न राजी भए ।
गजलहरूको मर्म बुझेर धुन, लय, ताल र रागहरू खोज्न मात्र डेढ महिनाभन्दा बढी समय लागेको पेला सम्झन्छन् । ‘अहिलेको गजलका लागि दुई/तीन वटा रागमा धुन भर्दै चित्त नबुझेपछि फेरि अर्को खोज्ने काम भइरह्यो । आफूलाई चित्त बुझेपछि फेरि प्रदीप सरलाई सुनाएँ र उहाँलाई पनि धुन खुब मन पर्यो,’ उनले भने । फलस्वरूप मोतीराम भट्टको १५७ औं जन्मजयन्तीको अवसरमा नेपाल संगीत तथा नाट्य प्रज्ञा प्रतिष्ठानद्वारा राष्ट्रिय नाचघर जमलमा गरिएको ‘सांगीतिक गजल मुसायरा तथा स्रष्टा सम्मान’ कार्यक्रम सम्पन्न भयो । जहाँ पेलाको संगीत तथा निर्देशनमा अहिलेको गजलसहित ८ वटा गजलमा आवाज शर्मा, अञ्जान यात्री, भोजराज घिमिरेलगायतका गजलकारहरूले सांगीतिक प्रस्तुति दिए ।
पेलाकै आग्रहमा पछिल्लो लोकप्रिय गजल भने उनका चेला कमल विष्टले गाएका थिए । ‘प्रदीप सरजस्तो स्रष्टाको आग्रह नकार्न नसकेपछि म र मेरो चेला कमलले कार्यक्रमका लागि भनेर गजलहरूमा धुन भरेका थियौं । यो गजल कमलले गाउँदा उपस्थित सबैले निकै मन पराउनुभयो ।’ त्यसपछि भने यो गजल रेकर्ड गर्नुपर्छ भन्दै पेलालाई सबैतिरबाट अनुरोध आउन थाल्यो ।
त्यतिबेला उनले चेला कमललाई नै अघि सारे पनि रचनाकार मैनालीले पेलालाई गाउन आग्रह गरे । अधिकांश भिडियो फुटेजहरू पनि मोबाइलबाट नै लिएर आफैंले भिडियो तयार पारेको स्मरण गर्छन्, गजलका संगीत एरेन्जर संगीतकार रिदम कँडेल । अहिलेको संगीत बजारमा व्यस्त कँडेल पेलाकै चेला हुन् । ‘हामीले गजल रेकर्ड गर्दागर्दै भिडियोका लागि अफरहरू आएका थिए । तर गुरुको इच्छाअनुसार हाम्रो फोकस अडियोमै थियो । अहिले देखिएको भिडियो यसलाई बाहिर ल्याउने बाध्यकारी माध्यम मात्र हो भनेर हामीले लिएका छौं,’ उनले प्रस्ट्याए ।
भिडियो बनाउनै पर्ने बाध्यकारी अवस्था, अडियोभन्दा भिडियोमा बढी मिहिनेत, ओझेलमा परेका वाद्यवादक, रचनाकार, गीत सार्वजनिक गर्न मात्र चल्तीका युट्युब च्यानलमा गर्नुपर्ने अत्यधिक खर्चजस्ता प्रवृत्तिलाई यसले सोच्न बाध्य बनाएको पेला, मैनाली र कँडेल बताउँछन् । संगीत सिर्जना र बजारमा नैराश्यता ल्याएको समयमा पछिल्लो गजलले एक हजार मान्छेको मन मात्र छोए पनि ठूलो उपलब्धि हुन्छ भनेर सम्पूर्ण टिमको सोचाइ थियो । पेला भन्छन्, ‘यति धेरै माया पाइन्छ भनेर त सोचेका थिएनौं । गजललाई पढ्दा मेरो मन छोएको थियो । त्यसपछि धुन भरेर गाउँदै गर्दा धेरै वटा सेरमा मैले रुँदै गाएको छु । मेरो मनलाई छोएर मैले आनन्द लिएँ र मेरा लागि यही संगीत हो ।’
सांगीतिक बजारमा गाउने र बजाउनेको कमी छैन । तर वास्तविक सिर्जनाका लागि संगीतप्रेमीहरू निकै लामो समयदेखि प्रतीक्षा गरिरहेका छन् । जुन कुरा संगीत क्षेत्रले दिन सकिरहेको छैन भन्ने उनको अनुमान सही साबित भयो । संगीतका सर्जकहरूले यसैलाई प्राथमिकतामा राखेर सिर्जना जारी राखे कुनै न कुनै दिन त्यस्ता सिर्जनाको मूल्यांकन हुनेमा उनी ढुक्क छन् ।
प्रकाशित : माघ ५, २०७९ १०:४०
