कानेपोखरीको खिर व्यापार मन्दीतिर

त्यतिबेला प्रतिलिटर ३ रुपैयाँमा दूध किनेर बनाएको खिर प्रतिप्लेट २ रुपैयाँमा बेच्दा उनलाई ७५ पैसा नाफा हुन्थ्यो । अहिले उनी ८० रुपैयाँमा दूध किनेर खिर बनाउँछिन् र प्लेटको १ सय २० रुपैयाँमा बेच्छिन् । जसबाट उनलाई प्रतिप्लेट ३० रुपैयाँ नाफा हुन्छ ।

दूध र चामल महँगिएसँगै प्रतिप्लेट खिरको मूल्य मात्रै बढेको छैन, कानेपोखरीमा खिर पकाएर बेच्ने पसलहरूको संख्या पनि बढेको छ । बढ्दो प्रतिस्पर्धामा पनि ६८ वर्षीया हेमकुमारीले गुलियो खिर व्यापार चलेको छ । सुरुवाती दिनमा खिर मात्रै बेच्ने उनी हिजोआज खिरसँगै चना र आलुको तरकारी पनि दिन थालेकी छन् ।

सप्तरी हुँदै कोसी ब्यारेज, इटहरी काटेर आइपुग्ने यात्रुहरू कानेपोखरीका बग्रेल्ती खिर पसल देखेर सप्तरी बरमझियाको पेडा बजार सम्झन्छन् । तर, यहाँ पेडा विक्रेताको जस्तो तँछाडमछाड र नयाँ–पुरानो, असली र बाजेबज्यैको भनेर झुक्याउने बोर्डहरू छैनन् । ‘कतिपयले त कानेपोखरीलाई खिर पोखरी भन्छन्,’ खरेलले सुनाइन्, ‘एक समय यहाँ

गाडीका मान्छे रोकिने भनेकै खिरका लागि थियो । तर, अहिले खिरसँगै मःम, थुक्पा, चाउमिन, मासु–चिउरा र पिज्जा खाने पनि हुन्छन् ।’ यात्रुपिच्छे परिकारका रुचि फरक परे पनि खिरको असली स्वाद केहीले पनि पूरा गर्न नसक्ने उनको दाबी छ । भन्छिन्, ‘खिर जस्तो प्राकृतिक स्वाद अरूथोकमा के आउँदो हो र !’

पानी नहालेको शुद्ध एक लिटर दूधमा बढीमा तीन प्लेट खिर बन्छ । त्यसमा घिउ, सक्खर, काजु, किसमिस, नरिवल र चिनी मसलाका रूपमा हालेर पकाइन्छ । खरेलले भनिन्, ‘शुद्ध दूधमा पाक्ने, अनि त्यही मसलाकै कारण यहाँ पाक्ने खिरले चर्चा पाएको हो ।’ खिरको ख्याति काँकडभिट्टा नाघेर उत्तर भारतसम्म विस्तारित छ । भारतको सिक्किम, दार्जिलिङ र कालेबुङका यात्रु पनि बाटोमा रोकिँदा कानेपोखरीको खिरको स्वाद लिएका भेटिन्छन् । रमाइलो त के छ भने विवाह, व्रतबन्ध वा टीकाटालोका लागि यो बाटो हुँदै हिँडेकाहरू खिर शुभसाइतको सगुन हो भनेर नखाई जाँदैनन् ।

कानेपोखरीमा खिर पाक्न थालेको २०२२ सालदेखि हो । स्थानीय होमप्रसाद भट्टराईले चारकोसे जंगलमा पर्ने कानेपोखरी हुँदै महेन्द्र राजमार्ग निर्माणसँगै यहाँ खिर पाक्न सुरु भएको बताए । उनले भने, ‘एकताका त पूर्वबाट पश्चिम र पश्चिमबाट पूर्व जाने हरेक यात्रुबसमा सवारको खाजा नै खिर हुन्थो । तर, अहिले त्यस्तो अवस्था छैन ।’

राजमार्ग निर्माण सुरु भएसँगै यहाँ रूखको स्याउला हालेर छाप्रा बनाएर बस्ती बस्न सुरु भयो । उनका अनुसार त्यो बेला डेढ/दुई दर्जन रूखको स्याउलाका छाप्रा थिए । ती सबै छाप्रामा खिर पाक्न थाल्यो । ऊबेला रंगेली, लेटाङ, धरान, दमकलगायतकाबाट पैदल हिँड्नेहरू कानेपोखरीमा खिर खाएर मुहार हँसिलो पार्दै बाटो लाग्थे । यहाँ सुरुमा कान आकारको पोखरी भएकाले यो ठाउँलाई कानेपोखरी भनिएको हो । तर पोखरीले भन्दा यो ठाउँको चर्चा खिरले गर्दा भएको होमप्रसाद पनि स्विकार्छन् ।

स्थानीय व्यापारीका अनुसार खिरको उकासिँदो व्यापार एक समय त यस्तो थियो कि, कानेपोखरीमा दैनिक ५ मन (दुई सय लिटर) भन्दा बढी दूधको खिर पाक्थ्यो । कोरोना महामारीपछि भने खिरको व्यापार खस्किएको छ । भट्टराईका अनुसार पहिला यहाँका प्रायः सबै पसलमा खिर पाक्थ्यो, अहिले चार/पाँच पसलमा मात्र पाक्छ । उनले अनुमानको शैलीमा सुनाए, ‘अहिले बढीमा दैनिक ५० लिटर दूधको खिर पाक्ला ।’

एक समय त दक्षिणको जहदा, भौसाबारी र रमाइलोका किसानले कानेपोखरीमा पाक्ने खिरकै लागि गाईभैंसी पाल्थे । भट्टराईका अनुसार किसानले गाग्री र भारमा दूध बोकेर झिसमिसमै कानेपोखरी पुर्‍याउँथे । ‘पानी नहालेको शुद्ध दूध ३ रुपैयाँ लिटरमा पाइन्थ्यो,’ उनले भने ।

रुद्रमाया कार्कीले २०२२ मा रूखको स्याउलाले घेरेर छाप्रो बनाएर खिर पकाउन थालेकी थिइन् । त्यो बेला उनी दैनिक २० लिटर दूधको खिर बिक्री गर्थिन् । अहिले त्यही पसल उनकी छोरी तुलसाले चलाएकी छन् । ‘अहिले खिर खासै चल्दैन,’ उनले भनिन्, ‘आमाले ३ रुपैयाँमा एक लिटर दूध किनेर दुई रुपैयाँ प्लेट खिर बेच्थिन्, अहिले ८० रुपैयाँमा एक लिटर दूध किनेर १ सय रुपैयाँमा एक प्लेट खिर बेच्दै छु ।’ दैनिक सरदर ५ लिटर दूधको खिर पकाउने उनले बताइन् ।

दशकदेखि कानेपोखरीको खिरको स्वाद लिँदै आएका इटहरी–२ का विशाल रिजालले चर्को प्रतिस्पर्धा र खस्कँदो गुणस्तरका कारण कानेपोखरीको खिर बजार सेलाउँदै जान थालेको बताए । उनले भने, ‘गुणस्तर खस्किँदै जाँदा यहाँको खिरले पहिचान गुमाउँदै गएको छ ।’ खिरका नियमित पारखी इटहरीकै दीपेश ढकालका अनुसार शुद्ध दूध नपाएपछि खिरको गुणस्तर घट्न थालेको बताए ।