नेपालगन्ज‚ बाँके — पढाइ छाडेर एउटा हातमा चाबुक र अर्कोमा घोडाको लगाम समातेर टाँगा हाँक्न थाल्दा रामदुलारे तमौलीको उमेर २० वर्ष पनि थिएन । पुस्तैनी पेसा सम्हाल्दै उनी एउटा घोडा भाडामा लिएर नेपालगन्जका सडकमा टाँगासहित निस्केका थिए ।

सहरका सम्पन्न परिवारहरूसँग पनि आफ्नै सवारीसाधन थिएन । छोटो दूरी आउजाउमा तमौली र अरू टाँगावालमा निर्भर थिए । त्यो बेला दैनिक हुने ५० रुपैयाँ कमाइले तमौलीको परिवारको गुजारा चलेको थियो ।

७२ वर्षीय तमौली हिजोआज ती दिनहरू सम्झन्छन् । विशेषगरी राजा वीरेन्द्रको सवारीमा साथीहरू टाँगा लिएर स्वागत जुलुसमा सहभागी भएको झनै स्मृतिमा छ । ‘मैले घोडा र टाँगा चिटिक्क सिँगारेर जुलुसमा लगेको थिएँ । टाँगाहरूको लस्कर नै थियो,’ नेपालगन्ज–८ भैरवगन्जका तमौलीले भने,’ ‘तर मलाई ठ्याक्कै भने तिथिमिति याद छैन ।’ पाखुरामा बल निख्रेरभन्दा पनि गुजारा चलाउन नसकिने भएपछि उनले ५ वर्षअघि टाँगा चलाउन चटक्कै छोडिदिए । छोराहरूले पनि पुर्ख्यौली व्यवसायमा कुनै सम्भावना नदेखेर सिलाइकटाइको काम सुरु गरे । ‘अहिले त सबैतिर टेम्पो, अटो रिक्सा र बसहरू छन् । टाँगामा चढ्ने यात्रु नै पाइँदैन,’ तमौली भन्छन् ।

एक समय नेपालगन्ज परिचय टाँगाहरूको सहरका रूपमा थियो । यात्राका निम्ति टाँगा निर्विकल्प थियो । तमौली सम्झन्छन्– जन्तीदेखि र मलामीसमेत टाँगामै हुन्थे । उनले भेरी अस्पताल बिरामी पुर्‍याए, अस्पतालबाट घाटसम्म शव पनि पुर्‍याए । बिहेका बेहुला र बेहुली बोके, रुपैडिहाबाट मालताल पनि बोके ।

विसं २०३० देखि ०५० सम्मको बीस वर्ष नेपालगन्जका सडकमा टाँगाको वर्चस्व थियो । तत्कालीन अञ्चल प्रहरी कार्यालयमा दर्ता भएरै ९ सय ५५ वटा टाँगा सञ्चालनमा थिए । दर्ता नभएकाको संख्या पनि जोड्ने हो भने एक हजार नाघ्थ्यो । कालान्तरमा बाँकेको यो पुरानो सहरका सडकहरूबाट घोडाको टापका आवाजहरू पातलिँदै गयो । यो क्रम सुरु भयो २०५१ बाट । त्यतिबेला लगानी गर्न सक्नेले काठमाडौं, वीरगन्ज र भारतको लखनउबाट तीनपांग्रे टेम्पो ल्याएर चलाउन थाले । त्यसलाई घोडा जसरी न दानापानी खुवाउने झमेला, न त फोहोर नै गर्ने । खुरुरु कुदने र टाँगाभन्दा छिटो गन्तव्यमा पुगिने विक्रम टेम्पोको सोझो मार टाँगा व्यवसायमा पर्न थाल्यो । त्यसो त २०३९ सालमा खजुराबाट राँझामा विमानस्थल सरेपछि नै टाँगाको विकल्प खोजी भइसकेको थियो । किनकि टाढाको विमानस्थल छोटो समयमा पुग्न टाँगा कामयाब साधन थिएन । टेम्पोको बढ्दो संख्या २०६३ माघमा रोकियो । किनकि तराईमा सुरु भएको राजनीतिक आन्दोलनबाट नेपालगन्ज पनि प्रभावित भयो । भारत हुँदै आउने इन्धन आयात रोकिँदा टेम्पो चल्न नसक्ने अवस्था आयो । टाँगाले पुनर्पवन पाएको जस्तो देखियो । सडकमा फेरि घोडाका टापको आवाज सुनिए ।

केही समय नबित्दै फाट्टफुट्ट ब्याट्रीरिक्सा र इलेक्ट्रिक अटोहरू देखिए । आन्दोलनको रापताप सकिएपछि धूँवा फाल्दै कर्कश आवाज निकालेर कुद्ने विक्रम टेम्पोभन्दा शान्तिपूर्वक कुद्ने इलेक्ट्रिक अटोहरू यात्रुको रोजाइमा पर्न थाले । परिवर्तनको यो मार पनि टाँगा व्यवसायमै पर्‍यो । २० वर्षसम्म नेपालगन्जमा टाँगा चलाएका साहिद ढपालीले सुनाए, ‘अहिले त बजारमा १५ वटा पनि टाँगा छैनन् । पेसेन्जर घोडा होइन इन्जिनले चल्ने साधन रोज्छन् ।’

२०७१ भदौमा सरकार र एसियाली विकास बैकको संयुक्त लगानीमा जमुनाह नाकादेखि कोेहलपुरसम्म २१ किलोमिटर राजमार्ग ४ लेनको बनाउन थालेपछि टाँगाहरू झनै मारमा परे । राजमार्गमा अटो र विक्रम टेम्पो हुइँकिने तर टाँगाहरूले तिनको गति भेट्न नसक्ने भएपछि विस्थापन नै सुरु भयो । तमौलीका अनुसार अहिले त सडकमा एक दर्जन टाँगा पनि भेटिन मुस्किल पर्छ । घोडा बेचेपछि बाँकी रहेका एक्का टाँगा पनि खुला आकाशमुनि कुहिँदै गएका र जीर्ण अवस्थामा कतैकतै देख्न सकिन्छ ।

नेपालगन्जको पुरानो नाका टोल छिर्ने हो भने बाटोको छेउछाउमा भग्न अवस्थाका टाँगाहरू भेटिन्छन् । पहिलेपहिले नाका टोलनजिकै भन्सार भएकाले टोलको नाम पनि नाका रहन गएको हो । धेरै कुदेका र हजारौं यात्रुहरू बोकेका टाँगाहरू परित्यक्त भएसँगै नेपालगन्ज बजारका सडकबाट घोडाहरूको टप–टप आवाजहरू पनि हराउन थाल्यो । नाका टोलका ७४ वर्षीय मोहम्मद उमरले जीवनका ३५ वर्ष घोडाको लगाम खिचेर सडकहरूमा टाँगा दौडाउँदै बिताए । २० वर्षको उमेरदेखि नै पुस्तैनी पेसा टाँगा चलाएका उनले अब त्यो युग सकिएको निष्कर्ष सुनाए ।

नेपालगन्ज–९ बाँके गाउँका राहिद ढपालीले दुई दशकपछि टाँगा चलाउने पेसा छाडे । उनका छोरा सुल्तान पनि टाँगामा केही वर्ष कुदे तर त्यसबाट हुने कमाइले उनी अडिन नसक्ने देखेपछि अटोरिक्सा किनेर कुदाउन थाले । ६३ वर्षीय चुन्नु ढपालीले जीवनमा ४४ वर्ष टाँगा चलाए । १५ वर्षको उमेरमा पहिलो पटक लगाम समातेका उनले ४ वर्षअघि यो पेसा छाडे । उमेरले त अझै गरिखान सक्छु भन्ने आँट थियो । तर, उनले जानेको पेसा नै धर्मराइसकेको थियो ।

नेपालगन्जमा अहिले सडक छेउछाउमा प्रशस्तै ग्यारेजहरू देखिन्छन् । ठाउँ–ठाउँमा पेट्रोल पम्पहरू पनि खुलेका छन् । तर टाँगाहरूको सहर भनेर चिनिएका बेला नेपालगन्जमा यी केही थिएनन् । थिए त टाँगावालालाई लक्षित गरी खुलेका पसलहरू । जहाँ घोडालाई खुवाउने दाना, दुबो घाँस, चना, खुदर, पिठो बेचिन्थ्यो ।

त्यतिबेला नेपालगन्जमा टाँगावालालाई लक्षित गरी खुलेका कैयन् पसल थिए । घोडालाई खुवाउने दाना–घाँस एउटै पसलमा पाइन्थ्यो । चुन्नुले हिजोआज सहरमा त्यस्ता पसल नगण्य भइसकेको सुनाए । एक समय नाका टोल र घसरीयन टोल टाँगावालाकै कारण चम्किएका थिए । नाका टोल छेउछाउमा टाँगाको लस्कर देखिन्थ्यो । किनकि त्यहाँ घोडाको दाना र घाँस बेच्ने पसलहरू थिए । घसरीयन टोल घोडालाई घाँस बेच्ने टोलका रूपमा प्रख्यात थियो । नगरभवन नजिकैको टाँगा स्टेसन छेउ घर भएका निजामुद्दिन सिद्दिकीले हिजोआज नाका टोलमा पहिलेजस्तो चहलपहल हुन छाडेको बताए । उनले भने, ‘हेर्दाहेर्दै टाँगा पनि देखिन छाडे । अनि त दाना बेच्ने धेरै दुकानहरू प्नि बन्द भए ।’

एउटा समय थियो, मोहम्मदको पुरै परिवार नै टाँगाको कमाइमा निर्भर थियो । उनका बाबु मोहम्मद सिद्दिकीदेखि काका मोहम्मद याकुव र हनिफ टाँगा नै चलाउँथे । त्यो बेला उनी हेर्दैमा खाइलाग्दो र सलक्क परेको घोडा किन्न भारतका लखनउ, इमामगन्ज, रिसिया, बहराइच, कानपुरसम्म धाउँथे । तीन–चार दिन लगाएर किनेका घोडा घर ल्याइपुर्‍याउँदा हेर्नेको ताँती हुन्थ्यो । रुपैडिहा रेल स्टेसनसम्मको भाडा ५ आना रहेको समयमा नेपालगन्जको बजार क्षेत्र बस्ती अहिले झैं फैलिइसकेको थिएन । नाकामा स्वागतद्वार पनि थिएन । उनी उपचारदेखि किनमेलसम्म र रोजगारीदेखि भेटघाटसम्म भारत जाने यात्रुदेखि पारिबाट कमाएर फर्केकालाई घर–घर पुर्‍याउन टाँगा दौडाइरहेका हुन्थे । आधुनिक यातायातको प्रबन्ध नभएको त्यो समयमा मोहम्मद टाँगाभरि यात्रु लिएर कहिले बर्दियाको राजापुर त कहिले कैलालीको टीकापुरसम्म पनि पुग्थे ।

भारतबाट फर्केका यात्रुदेखि मध्यपश्चिम र कर्णालीबाट रोजगारीको खोजीमा भारतको कालापहाड जाने मजदुरहरूको लर्को सबै टाँगावालहरूका सेवाग्राही थिए । भारतबाट नेपालगन्जको फत्तेवाल आँखा अस्पतालमा उपचारार्थ आउने बिरामीहरू पनि टाँगा नै रोज्थे । ओहोरदोहर गर्नेको चाप घटेको छैन, दिनदिनै बढेकै छ, यात्रुहरू त अहिले पनि उस्तै छन् । तर, उनीहरू यात्राका लागि टाँगाको सट्टा अटो रोज्छन् ।

अहिले गाडी सजाएजस्तै एक समय टाँगाहरू कसले आकर्षक तरिकाले सजाउँछ भन्ने प्रतिस्पर्धा नै हुन्थ्यो । सौखिन टाँगा चालकले यात्रा अवधिमा यात्रुलाई मनोरन्जन दिन क्यासेट राखेर गीतहरू बजाउँथे । कतिपयले घोडा र टाँगालाई विभिन्न रंगका मालाले सजाउँथे । घोडा वा घोडीको शिरमा रङविरंगी प्वाख, घाँटीमा घुंघरु बाँधेर थप आकर्षक तुल्याउने चलन पनि थियो । त्योभन्दा प्रतिस्पर्धा कसको घोडा महँगो र कसको आकर्षक छ भन्नेमा हुन्थ्यो । तमौलीका अनुसार सबैभन्दा महँगो घोडा अग्लो र सेतोलाई मानिन्थ्यो । जुन हत्तपत्त किन्न पाइँदैनथ्यो ।

बजारमा टाँगा चालकहरू बेला–बेलामा एकअर्कासँग कसको घोडाले कति यात्रु राखेर सबैभन्दा बढी दौडिन सक्छ भनेर प्रतिस्पर्धा गर्थे । तमौलीले सुनाए, ‘बलिया र अग्ला घोडा नियन्त्रणमा लिँदा निकै खतरा हुन्थ्यो । तत्काल रोक्दा टाँगा पल्टने डर हुन्थ्यो ।’ फाट्टफुट्ट मात्रै यान्त्रिक सवारीसाधन भएकाले नेपालगन्जका सडकहरूमा टाँगावालाहरूको व्यवसाय एकछत्र थियो । तर सडक कच्ची भएकाले उलारको जोखिम भने जतिबेला पनि हुन्थ्यो । उनले सुनाए, ‘बदमास घोडा त उफ्रन्थे । लगाम खिच्दा पनि रोक्न गाह्रो हुन्थ्यो । कहिलेकाहीं त उलार भएर आपत् ।’

समयक्रममा नेपालगन्जले स्वरूप फेरिसक्यो । टाँगा हराउँदै गए र त्यसको ठाउँ अटोहरूले ओगटे । भारतीय टाँगा चालक जुवेर अलीले रुपैडिहा–नेपालगन्ज सडकमा टाँगा दौडाउन थालेको ४० वर्ष भयो । टाँगा चढ्न यात्रुको हानथाप हुन्थ्यो, कामको चापले घोडा रोकेर दानापानी खुवाउने समय निकाल्न गाह्रो हुन्थ्यो । तर हिजो आज दैनिक चार सय खर्चेर घोडाका लागि दाना किन्ने पैसा पनि अभाव हुन्छ । भन्छन्, ‘अहिले त यात्रु पाउनै मुस्किल छ । कहिलेकाहीं खाली हिँड्नुपर्छ ।’

अहिले त नेपालगन्ज–रुपैडिहा रुटमा मात्र नेपाली र भारतीयका गरी दैनिक एक दर्जन टाँगा भेटिन्छन् । नेपाल टाँगा चालक संघका पूर्वअध्यक्ष सहादत अली शाह अटोसँग टाँगाहरूले प्रतिस्पर्धै गर्न नसकिने अवस्था रहेको बताए । उनले भने, ‘कम भाडा र छिटो पुगिने भएकाले सबै त्यतै लाग्छन् ।’

‘लुकेर टाँगा चढें’
- सनत रेग्मी‚ साहित्यकार

पहिलो पटक २००९ सालमा मैले पहिलो पटक टाँगालाई नजिकैबाट हेर्ने मौका पाएँ । म ७ वर्षको छँदा विद्युत् प्राधिकरणनजिकै बहादुरशमशेर राणाको सिनेमा हल पुगेको थिएँ । रामबागबाट राणा परिवारका सदस्य टाँगा चढेर त्यहीँ सिनेमा हेर्न जाँदै थिए । अरूले नदेखुन् भनेर उनीहरूले टाँगालाई सेतो कपडाले बेरेका थिए । त्यही मौकामा म पनि भित्र घुसेँ ।

त्यतिबेला धेरैजसो राणा परिवारका सदस्यहरू नै टाँगा चढ्थे । पुरैनामा जुद्धजंग राणाका खलक हुन् कि, रामबागका पद्मजंग जबराका खलक, जंगबहादुर खलकका केदारनरसिंहका छोरा र भतिजादेखि देवशमशेरका छोरा मसुरीशमसेरसम्म टाँगामै हिँड्डुल गर्थे । सर्वसाधारणले टाँगा चढ्न थालेको त धेरैपछि मात्रै हो ।

२०१३ सालमा तत्कालीन राजा महेन्द्र खजुरा विमानस्थलमा उत्रेका बेला नेपालगन्जमा साहूमहाजनहरू टाँगा चढेर ८ किलोमिटर छिचोल्दै स्वागतमा पुगेका थिए । २०३६ मा बीपी कोइराला नेपालगन्ज आएर टाँगा चढेर नै ४० किलोमिटर पश्चिम बर्दियाको गुलरिया पुगेका थिए ।

सोही वर्ष नेपालगन्ज आएका गणेशमान सिंहले पनि टाँगा चढेरै सभा सम्मेलन भ्याएका थिए । एक समय बिहान ४/५ बजेदेखि नै टाँगाको ओहोरदोहोर सुरु भइसक्थ्यो । कति मान्छेहरू घोडाका टापको टक–टक आवाजबाटै बिहान भएको लख काट्थे । नेपालगन्जको पहिचान नै टाँगा थिए ।