१५५ वर्षदेखि रामलीला- समाचार - कान्तिपुर समाचार
कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement

१५५ वर्षदेखि रामलीला

रंगमञ्चीय दृष्टिले रामलीला तीन प्रकार छन्– सचल लीला, अचल लीला र स्टेज लीला
जे पाण्डे

नेपालगन्ज — ‘घरका भेदी लंका ढाए’ तराईमा यो उखान निकै चर्चित छ । कतिपय राजनेता, उच्चपदस्थ सरकारी अधिकारी र नागरिकका भेषमा गुप्तचरी गर्दै आएकाहरू, जसले आफैं मुलुक कमजोर तुल्याउन भित्रभित्रै अनेकौं भूमिका निभाउँदै आएका छन् । यो उनीहरूप्रति लक्षित भनाइ हो । 

राष्ट्रिय अखण्डता र राष्ट्रियता कमजोर गराउने भूमिकामा रहेका विभिषणहरू र रावणरूपी भ्रष्टहरूबाट समाजलाई जोगाउने उद्देश्यले नेपालगन्जमा दसैंमा रामलीला प्रदर्शन हुँदै आएको छ ।

लीला हेर्न आएका हजारौं दर्शक सामुन्ने विभिषणले भगवान् श्रीरामको भूमिका निभाइरहेका कलाकारसमक्ष रावणको मृत्युको रहस्य खोलिदिँदा धेरैको मनमा प्रश्न उठ्छ । ‘राम्रो मुलुकमा यस्ता विभिषण कति होलान् ? त्यस्ताको अन्त्य कसले र कहिले होला ?’ रामलीलाकी अन्जना थापाले भनिन् ।

यस्ता प्रश्न ३ करोड नेपालीको मनभित्र उर्लिन आवश्यक छ । दस टाउका भएको रावणलाई हरेक दसैं जलाइन्छ । तर एक टाउके रावणहरूको मृत्युको रहस्य खोलिदिने विभिषणहरू जन्मनुपर्छ । जसबाट मुलुक जोगाउन सकियोस् । रामलीला सञ्चालन समितिका अध्यक्ष सन्तोषकुमार कनोडियाले भने, ‘सस्कार गिर्दो छ । रावणरूपी भ्रटाचारीहरू बढ्दै छन् । त्यसैले वर्षका १२ दिन जनकल्याण र संस्कारयुक्त शिक्षा दिने राम्रो प्रयास रहँदै आएको छ ।’

दर्शको मनछुने गरी प्रदर्शन गरिँदै आएको रामलीला मञ्चन भइरहेका बेला लाग्छ, नेपालगन्जका सहरमा भगवान् श्रीराम बजारमै आएजस्तो भान हुन्छ । अब कुनै दानव जीवित रहने छैनन् । ‘भ्रष्टाचार मुक्ति समाज निर्माण दर्शकहरूमा त्यही भावना जगाउने प्रयासलाई निरन्तरता दिँदै आएका छौं,’ लीलाका प्रबन्धक भरतकिशोर वैश्यले भने, ‘हजारौं दर्शकमध्ये केहीले आफ्नो जीवनमा रामलीलाको अनुसरण गर्न सके भने पनि समाज परिवर्तन गर्न सकिनेछ ।’

भगवान् श्रीरामको चरित्रमा आधारित रामलीला हेरेर इस्लामिक र क्रिश्चयन धर्मका अनुयायीहरू पनि रमाइरहेका देखिन्थे । एक अर्काको धर्म र आस्थाप्रति गहिरो सम्मान गर्दै नगरमा सामाजिक सद्भावको अनुकरणीय उदाहरण देखाइरहेका छन् । रामलीलाका लागि भारतको बिन्द्रावनबाट आएका कलाकारहरू राम र रावणका पक्षधर बनेर सदाचार र चरित्र निर्माणको सन्देश छरिरहेका छन् । उनीहरू राजनीतिक संरक्षणमा हुँदै आएको भ्रष्टाचार माथि चोटिलो प्रहार गर्छन् । रामलीला प्रदर्शनको मुख्य उद्देश्य नै मानिस भित्रको अहंकार त्यग्न सन्देश दिनु थियो ।

नेपालगन्जमा १ सय ५५ वर्षदेखि प्रदर्शन हुँदै आएको सन्देशमूलक लीला हेर्न रामलीला मैदानमा हरेक रात मानिसको बाक्लो उपस्थिति देखिन्छ ।

रंगमञ्चीय दृष्टिले रामलीला तीन प्रकार छन् । सचल लीला, अचल लीला र स्टेज लीला । तर समयसँगै लीलामा परिवर्तन हुर्दै गएको छ । नटकीय लीला देखाउनुभन्दा शिक्षामूलक प्रदर्शनको खाँचो देखिएपछि परिवर्तन आवश्यक ठानिएको हो । पहिले स्थानीय कलाकारहरूको लोकल मण्डली थियो । नाटकीय प्रर्दशन मात्र गरिन्थ्यो । अहिले किशोरकिशोरी र युवाहरूलाई शिक्षा दिने ढंगले भारतबाट कलाकार ल्याएर लीला मञ्चन गरिएको छ ।

रामलीलाका स्थानीय अभिनेताहरू साधुराम वैश्य, सरजुप्रसाद खत्री, छेदिलाल बाहुन, कन्हैयालाल बाहुन, भोलानाथ वैश्य, रामदुलारे वैश्य र बर्दिया राजापुरका गुरुप्रसाद वैश्यको देहान्तपछि भारतबाट कलाकार मगाउने क्रम बढेको हो ।

भारतको काशीका चार स्थानमा अचल लीला प्रदर्शन हुन्छ । तर नेपालगन्जमा स्टेज लीला सञ्चालन हुँदै आएको छ । जनकपुर, अयोध्या, चित्रकुट र लंकामा पनि अलग–अलग लीला देखाइन्छ । लीलाका पात्रहरू किशोर, युवा, प्रौढ सबै हुन्छन् । तर सबै अभिनेता प्राय: ब्रमह्मण हुन्छ । अहिले कतैकतै अन्य जातिका मानिसले पनि अभिनय गर्न थालेका छन् ।

रामलीलाको पात्र चयन गर्दा रावणको कायिक विराटता, सीताको प्रकृतिगत कोमलता र वाणीगत मृदुता, शूर्पणखाको शारीरिक लम्बाइ जस्ता विशेषताप्रति ध्यान दिने गरिन्छ । समुद्री तहदेखि हिमालसम्म प्रख्यात रामलीलाका प्रवर्तकको हुन भन्ने विषय विवादास्पद भए पनि रामलीला प्रारम्भको निश्चित विधि छ । तर स्थान–काल–भेदका कारण विधि अन्तरलक्षित हुनेगर्छ । कहीं भगवान्को मुकुट पूजाबाट लीला सुरु गरिन्छन् भने कतै अन्य विधानबाट ।

लीलाका चरित्र नायक श्रीराम गम्भीर, वीर, धीर, शालीन भएकाले उक्त लीलाको नृत्यमा संगीत प्रधानता हुँदैन । काशी अयोध्या र बृन्दावन रामलीलाका प्रमुख स्थल हुन् । नेपालगन्जमा त्यहीको अनुसरण गरिँदै आएको छ । सुरुमा नेपालगन्जमा रामलीला देखाउने लखेर र वैश्य समुदायबीच प्रतिस्पर्धा हुन्थो । बढ्दो महँगीले पनि संस्कृति र परम्परामा निकै असर पार्‍यो । तीन वर्ष कोरोना भाइरस संक्रमणका कारण लीला प्रभावित भयो । ‘पहिले स्थानीय कलाकारहरूले अभिनय गर्थे । राति विशाल झाँकी (लाखे) निकालिन्थ्यो । हालका वर्षहरूमा गुन्डागर्दी र असुरक्षाका कारण झाँकी निलकाल्ने परम्पार नै हराएको छ । राम–भरत मिलाप र राजतिलक गरी लीला समापन गरिन्छ ।

प्रकाशित : आश्विन १७, २०७९ ०८:००
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्

नेपाली भाषा सिकाइका कमजोरी

मधु राई

बुबा भारतीय सेनामा कार्यरत हुँदा उहाँको जताजता सरुवा हुन्थ्यो, म पनि त्यतैत्यतै जान्थे, यसरी मैले विभिन्न ठाउँमा शिक्षा आर्जन गर्ने अवसर पाएको थिएँ । नेपालीभाषी भएर पनि, विद्यार्थी जीवनमा नेपाली भाषा लेखपढ गर्न मैले पाएको थिइन् । ३४ वर्षअघि बिहे भएर नेपाल आएपछि, धेरै वर्ष नेपाली भाषाकै कारण मेरो बौद्धिक कर्म रोकिएको थियो ।

मैले नेपाली सिक्न दस वर्ष स्वअध्ययनमा खर्च गरें । नेपाली भाषा तिखार्नकै लागि मैले दुई दशकअघिदेखि नै दैनिकी लेख्न थालें, जुन अझै जारी छ ।

तिनताक नेपाली भाषा सुधार्नकै लागि भनेर म स्थानीय पत्रिका ‘चाणक्य’, ‘चिरफार’ लगायतको वार्षिक ग्राहक बनें । तीबाहेक ‘हिमाल’, ‘नेपाल’ र ‘नारी’ नियमित पढ्थें । साथै उपन्यास र गैरआख्यानलगायत जीवनी पढ्ने बानीले पनि मलाई नेपाली सिक्न थप सहयोग गर्‍यो । नियमित अध्ययनले मलाई लेख्न उत्प्रेरित गर्‍यो । त्यसपछि मैले अखबारी लेखनको यात्रा ‘चाणक्य’ र ‘चिरफार’ बाट थालें । यसबाहेक सधैं रेडियो सुन्ने आमाको बानी ममा सर्लक्कै सरेको छ । बिहान र बेलुकी गरी दैनिक तीन घन्टा रेडियो सुन्छु । यसले पनि नेपाली भाषाको आधारभूत सीप सिक्न मद्दत गरेको छ । केही वर्षयता नेपाली भाषाको प्रवर्द्धन गर्न भनेर मैले पूर्वप्रावि स्थापना गरें ।

मैले विद्यार्थीहरूलाई यो भाषा सिकाउन केही आधारभूत तथा फरक शिक्षणसिकाइ थालेकी छु । नेपालीका शिक्षक र म मिलेर एलकेजी र यूकेजीका विद्यार्थीलाई हरेक शुक्रबार बालचित्र कथा वाचन गरेर सुनाउँछौं । उनीहरूलाई पनि पढ्न दिन्छौं । यूकेजीमा मैले साताको पाँच दिन अंग्रेजी, विज्ञान र सामाजिक विषय पढाउने गरे पनि हरेक शुक्रबार कक्षामा नेपाली भाषामा आफ्नो परिचय दिन तथा कथा भन्न लगाउँछु । साथै उक्त दिन नेपाली भाषा मात्र बोल्ने नियम बनाएकी छु । पठन संस्कृतिको विकास गर्न पनि उनीहरूलाई कथा वाचन गर्न लगाउँछु ।

विडम्बना भन्नुपर्छ, अचेल पूर्वप्रावि तहमा बालचित्र कथाका पुस्तक कनीकनी पढ्न सिकेका बहुसंख्यक विद्यार्थीको नेपाली भाषा सिकाइको सुरुवाती यात्रा कक्षा एक पुग्दा नै रोकिन्छ । किनभने बहुसंख्यक निजी विद्यालयहरूले प्रावि तह छिचोलेपछि मात्र पुस्तकालयको सुविधा दिने गरेका छन् । त्यस्तै अधिकांश विद्यालयमा अंग्रेजी भाषाको बोलवाला छ । विद्यार्थीलाई अंग्रेजी भाषा सिकाउने निहुँमा अधिकांश निजी विद्यालयले नेपाली भाषा बोल्न बन्देज गरेका छन् । सानै उमेरमा अंग्रेजी भाषा सिक्नुपर्ने र नेपाली भाषा बोल्न नपाइने नियम लगाइएको हुन्छ, यसले साना विद्यार्थीहरूमा नेपाली भाषाप्रति वितृष्णा जागिरहेको छ । पूर्वप्रावि तहका विद्यार्थीले नेपाली भाषामा दोहोरो कुरासमेत गर्न सक्दैनन् ।

निजी विद्यालयहरूको नेपाली भाषाप्रतिको यस्तो व्यवहारकै परिणाम अचेल विद्यार्थीहरू नेपाली विषयमा कमजोर हुने गर्छन् । नेपाली भाषाप्रतिको हेपाहा प्रवृत्ति विकास गर्नमा निजी विद्यालयहरूको यस्तो व्यवहारले अहम् भूमिका खेल्दै आइरहेको छ । पाठ्यपुस्तकमा जे छ त्यही पढाए पुग्छ भन्ने मानसिकता अधिकांश शिक्षकमा छ । यस्तो मनोवृत्तिकै कारण पठन संस्कृतिको विकास गर्न वर्तमान शिक्षा चुकेको छ । विद्यालय चाहे सामुदायिक होस् या निजी, साना विद्यार्थीहरूलाई माध्यम भाषा सिकाउन भाषा शिक्षकले नै अतिरिक्त क्रियाकलाप गर्न, गराउन जरुरी छ । तर अधिकांश भाषा शिक्षक यो विषयमा संवेदनशील छैनन् । सरोकारवालहरू पनि मौनप्राय: छन् ।

केही दिनअघि मात्र एसईईको परिणाम बाहिरिएको थियो । परीक्षामा सम्मिलित ३ लाख ३६ हजार ८ जनामध्ये १ लाख ७४ हजार ५ सय ९८ जना अर्थात् ४८ प्रतिशतले मात्र उच्चशिक्षाका लागि अवसर पाएका छन् । बाँकी ५२ प्रतिशत विद्यार्थीहरू उच्चशिक्षा हासिल गर्न नसक्ने भएका छन । त्यस्तै अनिवार्य अंग्रेजीमा सबैभन्दा बढी अर्थात् १ लाख १ हजार १ सय १३ जना र अनिवार्य नेपालीमा ३२ हजार ४ सय ९५ लगायत ऐच्छिक नेपालीमा समेत १७ हजार ७ सय ५४ जना विद्यार्थी ननग्रेडिङमा परेका छन् । निजी विद्यालयका विद्यार्थीको नेपाली भाषा कमजोर हुने र सामुदायिक विद्यालयमा पढ्नेहरूको अंग्रेजी भाषा कमजोर हुने वास्तवकितालाई यस्तो तंथ्यले उजागर गरेको छ ।

कतिपय निजी विद्यालयको नेपाली भाषाप्रतिको हेपाह व्यवहारको प्रत्यक्ष र परोक्ष असर यसपालि पनि नेपाली विषयमा परेको हो । किनभने त्यहाँ अझै ‘नेपाली भाषा पढेर के हुन्छ र ?’ भन्ने शिक्षक र विद्यार्थीहरूको संख्या बढी छ । यसपालिको नतिजा प्रकाशनपछि कतिपय सरोकारवालाले विद्यालय शिक्षाको शिक्षणसिकाइ सुधार्नुपर्ने तर्क अघि सारिरहेका छन् । यसो भनिरहँदा सामुदायिकमा अंग्रेजी तथा निजीमा नेपाली भाषाको शिक्षणसिकाइको अवस्थाबारे बृहत् छलफल गर्नुपर्ने पक्ष फेरि पनि पीँधमा परेको छ । एसईई नतिजापछि हुने मौसमी बहस त्यसै सेलाएर जाने गरेको छ ।

विद्यार्थीले जुन भाषाको माध्यमबाट शिक्षा ग्रहण गर्नुपर्ने हो त्यही भाषाको शिक्षण सिकाइबारे बृहत् छलफल नहुँदासम्म भाषाको हविगत यस्तै हुने निश्चित छ । भाषाको शिक्षण सिकाइको आधारभूत सीपअन्तर्गत पढाइ, लेखाइ, बोलाइ र सुनाइ पर्छ । यी चार सीपको आधारभूत ज्ञान नभएसम्म भाषा सिक्न सकिँदैन । तर यी सीपबारे विद्यालयहरूमा त्यति चर्चा गरिँदैन । परीक्षा केन्द्रित पढाइ र लेखाइलाई मात्र प्राथमिकता दिइन्छ, यसले विद्यार्थीको समग्र सिकाइमै असर गरेको छ । विकसित मुलुकहरूमा विद्यार्थीलाई भाषा सिकाउनकै लागि भनेर सानै उमेरमा अतिरिक्त पुस्तक पढ्न अभिप्रेरित गरिन्छ, हामीकहाँ भने बहुसंख्यक शिक्षकमा अतिरिक्त पुस्तक पढाए बिग्रन्छ भन्ने सोच हाबी छ । परिणाम पठनसंस्कृतिको विकास गर्न, गराउन शिक्षक र विद्यालय व्यवस्थापन पूर्णत: असफल देखिएको छ ।

कुनै पनि भाषाको प्रारम्भिक शिक्षण सिकाइमा विद्यालय व्यवस्थापनलगायत भाषा शिक्षकहरूले अतिरिक्त समय र ऊर्जा खर्चनुपर्ने हुन्छ । अतिरिक्त पुस्तक पढ्न विद्यार्थीहरूलाई प्रोत्साहित गर्नुपर्ने हुन्छ । विद्यार्थीहरूमा पठनसंस्कृतिको विकास गर्न भाषा शिक्षकहरू आफैं पनि अध्ययनशील हुनु जरुरी छ ।


प्रकाशित : आश्विन १७, २०७९ ०७:५८
पूरा पढ्नुहोस्
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
×