नकटा हाँसलाई बासस्थान संकट

संकटापन्न सूचीमा सूचीकृत नकटा हाँसको बासस्थान शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्जभित्रका कालीकिच, सिकारी ताल र निकुञ्जबाहिरका पुरैनी, कैलालीको घोडाघोडी, बेलौरीको शोभाताललगायत क्षेत्र हुन् ।

छिर्काछिर्का भएको सेतो टाउको, माथिल्लो भागमा मैलो कत्ला र कैलोमैलो तल्लो भागका साथै छातीको छेउमा गाढा कत्ला हुन्छ । ‘यस हाँसको स्वभाव अन्य प्रजातिका चराभन्दा भिन्न हुन्छ,’ चराविज्ञ हिरूलाल डगौराले भने, ‘अन्य प्रजातिका हाँसका झुन्डमा मिसिएर बस्ने गर्छ ।’

डगौराका अनुसार नकटा हाँस यहाँको रैथाने प्रजातिका हाँसमध्ये सबैभन्दा ठूलो प्रजातिको हो । यसले बर्खा सुरु भएपछि बच्चा कोरल्ने गर्छ । रूखको टोड्का, अरू चराले छाडेका गुँड र ठूलो घाँसको झाडीमा अन्डा पार्ने गर्छ । पोथीले एकपटकमा १० देखि १५ वटासम्म अन्डा पार्ने गर्छ । अन्डा पारेको २५ देखि ३० दिनमा बच्चा कोरल्ने गर्छ । डगौराका अनुसार किरा–फट्यांग्रा, माछा, जलीय र वनस्पति यस हाँसको मुख्य आहारा हो ।

कैलालीका तालतलैयामा हालै गरिएको सर्वेक्षणमा नकटा हाँसको संख्या ४५ मात्रै रहेको पाइएको छ । शुक्लाफाँटा राष्ट्रिय निकुञ्जसहित आसपासका तालतलैया क्षेत्रमा ६० को हाराहारीमा रहेको डगौराको भनाइ छ । आवश्यक बासस्थान र आहार तथा पर्यावरणका कारण लोपोन्मुख सूचीमा रहेका चराहरूको जीवन संकटमा पर्दै गएको अध्ययनकर्ताहरूको निचोड छ । तालतलैया सुक्ने क्रम बढेकाले जलपन्छीहरू, घाँसे मैदान घट्दै गएकाले फिस्टे प्रजातिका चराहरू र कृषिजन्य क्षेत्रमा हुर्कने चराहरू बदलिँदो कृषि प्रणाली र विषादीका कारण संकटमा पुगेका विज्ञहरूले औंल्याउँदै आएका छन् ।

नेपाल पन्छी संरक्षण संघका अनुसार नेपालमा ८ सय ८६ प्रजातिका चरा पाइन्छन् । तीमध्ये ४ सय ९६ प्रजातिका चरा कैलालीमै पाइने गरेका छन् । अहिले ४३ प्रजातिका चरा विश्वका दुर्लभ पन्छीको सूचीमा छन् । तीमध्ये कैलालीमै २१ प्रजातिका चरा रहेको संघका सहायक परियोजना अधिकृत एवं कैलालीमा दुई दशकभन्दा बढी समयदेखि चराको अध्ययन गर्दै आएका विज्ञ हिरूलाल डगौराले बताए ।

संघका अनुसार नेपालमा पाइने ८ सय ८६ प्रजातिका चरामध्ये १ सय ५० भन्दा बढी प्रजातिका चरा विभिन्न मौसममा विभिन्न देशबाट बसाइँ सरेर पाहुनाका रूपमा आउने गरेका छन् । तीमध्ये ७० बढी प्रजातिका चरा कैलालीमै आउने गरेका छन् । चीन, तुर्किस्तान, उज्वेकिस्तान, रुस, किर्गिस्तान, अजरबैजान, मंगोलियाका साथै युरोप, कोरिया तथा तिब्बती क्षेत्रबाट पुच्छ्रे हाँस, खड्के हाँसलगायत प्रजातिका जलपन्छी बसाइँ सरेर नेपालमा आउने गर्छन् । ती चराहरू अक्टोबरदेखि मार्च पहिलो सातासम्म नेपालमा बस्ने गरेको चरा संरक्षणकर्मी डगौराले बताए । यस अवधिमा नेपालमा सुरक्षित बासस्थान, उपयुक्त मौसम र आहारको खोजीमा बर्सेनि आगन्तुक चरा नेपाल आउने गरेका हुन् । हिउँदमा नेपाल आउने आगन्तुक चराहरू बढीजसो तराईका तालतलैयामा देखिन्छन् । त्यसमा हाँस प्रजातिका बढी हुन्छन् ।