नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले प्रकाशन गरेको नेपाली बृहत् शब्दकोशमा आजपर्यन्त कतिपय आदिवासी, जनजाति र दलितका थरलाई अपमानजनक विशेषणका रूपमा प्रयोग गरिनु आपत्तिजनक छ । २०४० सालमा प्रतिष्ठानले प्रकाशन गरेको शब्दकोश चार वर्षअघि मात्रै १० औं पटक संशोधन गरिँदा पनि आदिवासी, जनजाति र दलित थरसँगै राखिएका निन्दनीय अर्थ र विशेषण जस्ताका तस्तै छन् ।

शब्दकोश प्रकाशित भएयता देशमा प्रजातन्त्र पुनःस्थापना भयो; लोकतन्त्र आयो; सबै जातजाति, वर्ग, समुदायको सम्मानित जीवनका पक्षमा अभियानहरू चले; संविधानसभानिर्मित संविधानले हरेक नागरिक सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने अधिकार सुनिश्चित गर्‍यो, तैपनि शब्दकोशमा भने समयोचित सुधार हुन नसक्नु दुःखद छ ।

निश्चय पनि शब्दकोश कुनै राजनीतिक दस्ताबेज होइन, खालि यसमा निश्चित भाषा र यसले अवलम्बन गरेका शब्दहरूको अर्थ समेटिइएको हुन्छ । तर, यसमा हिजोको जागरणविहीन समाजमा चलनचल्तीमा रहेका अरूलाई होच्याउन प्रयोग गरिने विशेषणहरूलाई जस्ताको तस्तै, उनीहरूको थरसँग जोडेर राखिन्छ र समयक्रमसँगै सच्याइन्न भने त्यो फेरि राजनीति हो, जुन किमार्थ सह्य हुन सक्दैन । शिक्षित र आफ्ना विधामा प्रतिष्ठित व्यक्तित्वहरूको संलग्नतामा शब्दकोश संशोधन हुँदा पनि यो पक्षमा अझै ध्यान नपुग्नु उदेकलाग्दो छ । यस्ता अर्थहरूलाई निरन्तरता दिइरहनु भनेको देशको पछिल्लो जागरण र परिवर्तनलाई आत्मसात् नगर्नु मात्र होइन, सम्बन्धित समुदाय र व्यक्तिको आत्मसम्मानप्रति संवेदनाशून्य बन्नु पनि हो ।

शब्दकोशको अघिल्लो संस्करणमा उल्लिखित आफ्नो थरको अर्थले अपमान भएको भन्दै ‘कसाई’ समुदायका अगुवाहरूले अदालतमा मुद्दा दायर गरेपछि प्रतिष्ठानले भूलसुधार गरेको थियो । तैपनि दर्जनौं अन्य जातको अर्थ भने तिरस्कारपूर्ण नै हुनु भनेको प्रतिष्ठानले उक्त मुद्दाबाट समेत सिक्न नसकेको उदाहरण हो । अहिले पनि केही थरलाई एकार लगाएर बिगारिएको छ, जसलाई सम्बन्धित समुदायले आफूप्रतिको विभेदका रूपमा बुझेका छन् । केही थरका अर्थहरूमा आपत्तिजनक विशेषणहरू दिइएको छ, जसबाट उनीहरूले अपमानबोध गरेका छन् ।

उदाहरणका लागि, शब्दकोशमा कुसुन्डा जातिलाई ‘कुसुन्डो’ भनिएको छ, नाम र विशेषण खुलाउँदै लेखिएको छ, ‘काठमाडौंको पश्चिम–दक्षिणको जंगली भेगमा बस्ने खिइँदै गएको घुमन्ता एक जाति, असभ्य, धुस्रोफुस्रो र नाङ्गोभुतुङ्गो, स्त्री. कुसुन्डी ।’ शब्दकोशमा नेवारभित्रको थर ‘पोडे’ लाई ‘नेवार जातिको एउटा निम्नवर्ग, फोहोरमैला आदि सफा गर्ने जाति, चाण्डालको एक भेद, देउला’ भनिएको छ भने सतारलाई ‘विशेष गरेर नेपालको पूर्वी तराई झापा जिल्लामा बस्ने एक जाति, अग्लो मोटोघाटो’ मात्र भनिएको छैन, थप विशेषणका रूपमा ‘खुब सप्रेको, लाज नभएको, नकच्चरो, कसैलाई नटेर्ने, उन्मत्त’ भनेर अर्थ्याइएको छ । ‘हायु’ लाई नेपालको पूर्वी पहाडी भागमा बसोबास गर्ने एक जाति भनिए पनि विशेषणमा व्याख्या गरिएको छ, ‘धेरै खाने, खन्चुवा, आफ्नो खुबी नभएको, गतिपतिहीन ।’ यसै गरी खवास, डोम र कामीका विशेषण पनि अनुचित छन् । भाषाको मानक स्थापनाका निम्ति चिनिएको संस्थालाई यस्तो खेलाँची गर्ने छुट छैन ।

जसरी मानिसले सामूहिक तस्बिरमा सबैभन्दा पहिले आफूलाई खोज्छ, त्यसै गरी पहिलोचोटि शब्दकोश पल्टाउनेले पनि केही कौतूहल लागेका शब्दसँगै आफ्नो नाम–थरको अर्थ हेर्न चाहन्छ । अब कोही जिज्ञासुले शब्दकोश पल्टाउँदै गर्दा जब आफ्नो जाति–समुदायलाई तिरस्कार गरिएको विशेषण पाउँछ, तब उसको मनमा कस्तो भाव उत्पन्न होला ? यसबाट उसको आत्मसम्मानमा कति ठेस पुग्ला ? भाषा, साहित्य, संस्कृति, इतिहास, कला, वाङ्मयको अध्ययन, अनुसन्धान र प्रकाशन गर्ने जेठो प्राज्ञिक संस्थाबाटै यो गल्ती भैरहँदा सम्बन्धित समुदायले यसलाई राज्य प्रवर्द्धित अपमानकै रूपमा बुझ्नेछन्, जुन अस्वाभाविक पनि होइन । त्यसैले मुलुकको प्रगतिशील यात्रालाई नै बिटुलो बनाउने शब्दकोशका यस्ता त्रुटिहरू सच्याइनुपर्छ ।

जसरी नागरिकतामा अपमानजनक नाम राखेर नागरिकलाई होच्याइएको विषय सच्याउन गृह मन्त्रालयले मातहत कार्यालयहरूलाई परिपत्र गरेको छ, त्यही रीतमा अब प्रतिष्ठानले पनि शब्दकोश संशोधन गर्नुपर्छ । त्यसका निम्ति ११ औं संशोधनका क्रममा मुलुकका सम्भव भएसम्मका सबै जातजाति र समुदायका विज्ञहरू समेटिनुपर्छ । जो समेटिँदैनन्, उनीहरूसित पनि पर्याप्त परामर्श गरिनुपर्छ । यस्ता अपमानजनक अर्थहरू अरू कति छन्, खोजी गरी तिनलाई हटाइनुपर्छ । र, सम्बन्धित जात, जातिका परम्परागत भाषा, धर्म, संस्कृति, परम्परा अनुसारका अर्थपूर्ण नाम/विशेषणहरू थपिनुपर्छ ।

प्रतिष्ठानले हमेसा हेक्का राख्नुपर्छ— संवेदनशील विषयमा कुनै पनि अर्थ आफूखुसी अभिलेख नगरियोस् ! शब्दकोशकै कारण कसैको पनि स्वाभिमानमा चोट नपुगोस् !