भारत भ्रमणमा देउवाको ‘धार्मिक’कूटनीति

विगतमा राजाले भारत भ्रमण गर्दा पनि मठमन्दिरको दर्शन गर्थे तर प्रधानमन्त्रीको भ्रमणका बेला पूजाआजा र मठमन्दिर दर्शन प्राथमिकतामा परेको देखिँदैनथ्यो । औपचारिक भेटवार्ता सकिएपछि बाँकी रहेको समयमा भारतले प्रायः आफ्नो ‘विकासको वैभव’ देखाउन नेपालका प्रधानमन्त्रीलाई भ्रमण गराउँथे । विश्वविद्यालय वा कुनै विशेष सभासमारोहमा सम्बोधनको अवसर मिलाइन्थ्यो । सन् २०१८ मा तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीलाई चार वर्षअघि भारत भ्रमणका बेला औपचारिक भेटवार्तापछि उत्तराखण्डस्थित गोविन्दवल्लभ पन्त कृषि तथा प्रविधि विश्वविद्यालयले आयोजना गरेको कार्यक्रममा लगिएको थियो । त्यसको अघिल्लो वर्ष दिल्ली भ्रमणमा आएका देउवालाई हैदराबादस्थित ‘हाइटेक सिटी’ अवलोकन गराइएको थियो । तत्कालीन प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाललाई हिमाञ्चल प्रदेशस्थित जलविद्युत् परियोजनाको अवलोकन गराइएको थियो ।

यसपटक प्रधानमन्त्री देउवाले भ्रमणको तेस्रो दिन धार्मिक यात्रुका रूपमा बिताए । समकक्षी नरेन्द्र मोदीसँग छुट्टाछुट्टै र प्रतिनिधिमण्डलसहित मुस्किलले एक घण्टा औपचारिक वार्ता गरेका देउवाले मन्दिर दर्शन र पूजाआजामा ४ घण्टाभन्दा बढी समय बिताए । देउवाले मोदीजसरी धार्मिक दर्शन गरे पनि दुवैको पृष्ठभूमि फरक छ । मोदी कट्टर हिन्दुवादी भारतीय जनता पार्टीबाट चुनिएका प्रधानमन्त्री हुन् । उनले ‘धर्म–कर्म’ लाई विशेष प्राथमिकतामा राखेका छन् । उनी भारतभित्रै भ्रमणका क्रममा पनि मन्दिर दर्शनलाई समय दिन्छन् । ज्योतिषीको कुरामा विश्वास राख्ने गरे पनि देउवाको सार्वजनिक छवि र व्यवहार पूजाआजा, मठमन्दिर घुम्नेमा देखिएको थिएन ।

साउथ एसियन युनिभर्सिटीका सहप्राध्यापक युवराज पोखरेल देउवाको बनारस भ्रमणलाई ‘देशअनुसारको भेष’ को संज्ञा दिन्छन् । देउवाको यसपटकको भ्रमण सत्तारूढ भाजपालाई रिझाउनमा बढी केन्द्रित रहेको उनको टिप्पणी छ । ‘दिल्ली अवतरण गरेलगत्तै प्रोटोकल बिर्सेर प्रधानमन्त्रीज्यूले भाजपा कार्यालयको भ्रमण गर्नु र बनारसमा मन्दिरहरूको दर्शन गरेर पूरा दिन बिताउनुको उद्देश्य नै त्यही हो,’ उनले भने, ‘भाजपाको मन जित्न ती दुवै कार्यक्रम राम्रै भए पनि नेपालको प्रधानमन्त्रीका रूपमा भएको भ्रमणमा सुहाउँदो देखिएन ।’ उनले बनारसमा पूजाआजामा व्यस्त रहँदाको ‘बडी ल्यांग्वेज’ बाट प्रधानमन्त्री देउवा त्यसमा रुचि पूर्वक संलग्न रहेजस्तो आफूलाई नलागेको उनले बताए । ‘उहाँ धर्मकर्ममै विशेष समय दिने खालको हो जस्तो मलाई लाग्दैन,’ उनले भने, ‘लगातार एकपछि अर्को मन्दिरको दर्शन र पूजाआजामा लाग्न उहाँलाई बाध्य पारिएको जस्तो देखिन्छ ।’

अघिल्लो भ्रमणमा पनि देउवाले हैदरावादपछि तिरुपती मन्दिर दर्शन गरेका थिए । तर, बनारसको जस्तो चर्चा भएको थिएन । त्यतिबेला भ्रमणको रिपोर्टिङ गरेकी पत्रकार आशा थपलियाको अनुभवमा यसपटकको यात्रा बढी धार्मिक देखिएको छ । त्यसमा प्रधानमन्त्री पत्नी आरजु देउवाको मन्दिरप्रतिको झुकावले काम गरेको हुनसक्ने उनको भनाइ छ । यसअघिको मन्दिर भ्रमण यति धेरै चर्चामा थिएन । तर, यसपटक धेरै किसिमले उनको भ्रमणलाई ‘धार्मिक’ रंग दिइएको देखिन्छ ।

बनारसमा प्रधानमन्त्री देउवालाई उत्तर प्रदेशका मुख्यमन्त्री योगी आदित्यनाथले स्वागत गरेका थिए । लगातार दोस्रो पटक मुख्यमन्त्रीमा निर्वाचित योगी आफै कट्टर हिन्दुवादी हुन् । बनारस भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको निर्वाचन क्षेत्र पनि हो । भर्खरै मात्र भाजपाले उत्तर प्रदेशको विधानसभाको चुनावमा सफलता हात पारेको छ । ती सबैका पृष्ठभूमिका बीच देउवाको बनारस भ्रमण भएको हो । हैदराबाद हाउसमा शनिबार भएको संयुक्त पत्रकार सम्मेलनमा प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले देउवाको बनारस भ्रमणलाई महत्त्वका साथ उठाएका थिए । ‘देउवाजी, तपाई भोलि काशीमा रहनुहुनेछ, नेपाल र बनारसको सदियौं पुरानो सम्बन्ध छ,’ मोदीले भनेका थिए, ‘मलाई पूरा विश्वास छ, काशीको नयाँ स्वरूपलाई हेरेर तपाईं निश्चय पनि प्रभावित बन्नुहुनेछ ।’

मोदीको उक्त भनाइलाई देउवा पत्नी आरजु राणाले बनारसमा भारतीय मिडियालाई अन्तर्वार्ता दिएर सार्थक बनाइदिएकी छन् । देउवाको भ्रमणबाट प्राप्त उपलब्धिका बारेमा भ्रमण टोलीका कुनै पनि सदस्यले प्रतिक्रिया बाहिर ल्याएनन् । मोदीसँगको वार्तालापबारे कसैले मिडियामा बोलेनन् । तर बनारसमा कति धेरै परिवर्तन भएको छ, बनारस किन आउनुपर्छ भन्नेबारेमा प्रधानमन्त्री पत्नी आरजु राणाले टीभी अन्तर्वार्ता दिइन् । भारतीय समाचार संस्था एएनआईले लिएको उनको अन्तर्वार्तालाई सबैजसो भारतीय टेलिभिजनले प्रसारण गरेका छन् । उनले बनारसमा पहिले र अहिले आकाश–जमिनको फरक भएको र आफूलाई अरू नै कुनै सहरमा आएको अनुभूति भएको बताएकी थिइन् । केही महिनाअघि भाजपा नेता विजय चौथाइवालेलाई राखी बाँधेकी उनले यसपटक मोदीको मुडअनुसार उनको निर्वाचन क्षेत्रमा भएको विकासको खुलेर प्रशंसा गरेकी हुन् ।

बनारसमा विमानस्थलमा स्वागतदेखि बिदाइसम्ममा मुख्यमन्त्री योगी प्रधानमन्त्री देउवाका साथमा थिए । देउवाको स्वागतमा विमानस्थलदेखि मन्दिरसम्म सयौं बोर्ड राखिएको थियो । बाटाभरि स्वागतका लागि विद्यार्थी लामबद्ध थिए । ठाउँ ठाउँमा झाँकी राखिएको थियो । भ्रमण टोलीमा सहभागी एक अधिकारीले बनारसको स्वागत र सम्मान भव्य रहेको बताए । देउवाले नेपाली पशुपतिनाथ मन्दिरमा पूजापछि वृद्धाश्रम निर्माणका लागि भूमि पूजासमेत भ्याएका थिए । नेपाल सरकारले त्यहाँ वृद्धाश्रम बनाउन लागेको हो । त्यसका लागि सरकारले यस वर्ष एक करोड रुपैयाँ छुट्याएको छ । पूजाआजा सकिएपछि होटल ताजमा मुख्यमन्त्री योगीसँग केहीबेर औपचारिक कुराकानी र दिवाभोज भएको थियो । योगीले नेपालको पशुपति नाथ, मुक्तिनाथ र जानकी मन्दिरसँग उत्तर प्रदेशका मन्दिरहरूलाई जोड्नुपर्ने बताएका थिए । मन्दिर–मन्दिरबीचको सम्बन्धले जनस्तरको सम्बन्ध थप प्रगाढ हुने उनको भनाइ थियो । पशुपतिनाथ मन्दिरलाई थप भव्यता प्रदान गर्नसमेत उनले सुझाएका थिए ।

६ वटा प्रधामन्त्रीको भारत भ्रमण हेरेका सहप्राध्यापक पोखरेल भारतसँग गर्ने कूटनीतिमा धर्मलाई पनि छिराइएको छनक देखिएको बताउँछन् । ‘मन्दिर जानुलाई नकारात्मक भन्न सकिँदैन, आस्था राख्नेहरू जान्छन्, जानैपर्छ,’ उनले भने, ‘तर यसपटको भ्रमणले कूटनीतिमा धर्मलाई छिरेको छनक दिएको छ ।’ यो तत्कालीन लाभका लागि ठीकै भए पनि पछि कस्तो असर भन्नेबारेमा विचार नपुर्‍याइएको उनको टिप्पणी छ ।