विभेद छिचोल्दै ‘हेडमिस’

जिल्लाकै एक्ली दलित महिला ‘हेडमिस’ लीलाको बाल्यकाल र शैक्षिक यात्रा भने निक्कै कठिन थियो । सानैमा बाबु बिते । दाजु–भाइ, दिदी–बहिनी धेरै थिए । ती सबै हुर्काउने, पढाउने जिम्मा एकल आमाको काँधमा आयो । विद्यालय पठाउन चेतना र योजना परिवारमा थिएन । तर उनी आफ्नै रहर र लगनले स्वस्थानी कथासमेत लय मिलाएर पढ्न सक्ने भइन् । भारत गएका लाहुरे दाजुलाई चिठी लेख्न थालेकी थिइन् ।

२०३१ तिर देशभर विद्यालय भर्ना अभियान चल्यो । अभियान लिएर भोजपुरका गाउँगाउँ पुगे शिक्षक ध्रुव तमोट, यादव श्रेष्ठहरू । लीलाको नाम पनि खातामा टिपेर लगे । यसरी १० वर्षको उमेरमा बल्ल विद्यालयको आँगन टेक्ने पाएकी लीला औधी खुसी बनिन् । तर साथीहरूले नै खुसी टिक्न दिएनन् । उनलाई गैरदलित विद्यार्थीले कक्षाकोठामा छिर्नै दिएनन् । ‘साथीहरूको तिरस्कारले स्कुल जान मनै लागेन,’ उनले सुनाइन् ।

विद्यालय छाडेपछि गोठालो भइन्, पहिलेजस्तै । तर विभेदको घटना थाहा पाएपछि शिक्षकहरूले फेरि बोलाए । पढ्ने रहर एकातिर, साथीहरूको तिरस्कार अर्कोतिर । भन्छिन्, ‘गोठालो बनौं कि विद्यार्थी भन्ने अन्योल भयो ।’

बालिका लीलाले केही समय दुवै काम गर्ने निर्णय गरिन् । ‘बिहान गाईबस्तु जंगलमा छाडेर स्कुल जान्थेँ, बेलुका फर्कंदा गाईबस्तु लिएरै फर्किन्थेँ, यो कुरा घरपरिवारलाई थाहै थिएन । किनकि घरधन्दा छाडेर स्कुल जाने भनेर परिवार र समाजले पनि हतोत्साहित गर्थे,’ उनी सम्झन्छिन् ।

एक दिन गाईबस्तुले छिमेकीको बाली खाएछ । सिकायत घरसम्म पुगेपछि उनी स्कुल जाने गरेकी छन् भन्ने खुलासा भयो । त्यसपछि शिक्षामा प्रतिबन्ध लाग्यो । अभिभावकले ‘बस्तु हेर्न छाडेर स्कुल जाने ?’ भन्दै गाली गरे । उनले ‘अब स्कुल जान्नँ’ भनेर जवाफ दिइन् तर पढ्न छाडिनन् । लीला गाईबस्तु हेर्दै, कहिलेकाहीं मात्र कक्षा पुगिन् । पहिलो, दोस्रो हुँदै गइन् । ‘छोरीको पढाइ निकै राम्रो छ है, पढाउनुपर्छ,’ शिक्षकले अभिभावकसामु प्रशंसा गरेपछि पढाइको औपचारिक बाटो खुल्यो ।

उनी कक्षा ४ पास भएर ५ मा जान लागेकी थिइन् । घरधन्दा गर्नुपर्छ, अब पढाइ पुग्यो भनेर फेरि अवरोध सिर्जना भयो । गाईबस्तु हेर्नुपर्ने बाध्यता आइलाग्यो । तर लीलाले पाँच दिन घरमै भोक हडताल गरिन् । परिणामस्वरूप स्कुल जान पाइन् ।

लीलाले प्राथमिक शिक्षा दुर्गेश्वरी प्राविबाट सकिन् । सिद्धेश्वर माविबाट एसएलसी सकिन् । पढाइ रोकिएन, क्याम्पस पढ्न भोजपुर बहुमुखी क्याम्पस भर्ना भइन् । आईए पढ्दै गर्दा आफैंले पढेको सिद्धेश्वर माविमा शिक्षक बन्ने प्रस्ताव आयो । सहर्ष स्वीकारिन् ।

शिक्षकको रूपमा पहिलो पटक ३ सय ७५ रुपैयाँ तलब थाप्दा उनलाई जीवन सफल भएको लागेको थियो । तर त्यो त सफलताको सुरुवात मात्र थियो । २०४३ सालमा शिक्षक पेसा सुरु गरेपछि पनि उनले पढाइलाई अघि बढाइन् । २०५३ सालमा जनकपुरको बीपी क्याम्पसबाट बीएड गरिन् । उनले २०६३ मा पोस्ट ग्य्राजुएट क्याम्पस विराटनगरबाट समाजशास्त्रमा स्नातकोत्तर र कनकाई बहुमुखी क्याम्पस झापाबाट एजुकेसनल प्लानिङ एन्ड म्यानेजमेन्ट (ईपीएम) विषयमा अर्को स्नातकोत्तर गरिन् ।

लीलाले २०४८ मा झापाका पदमबहादुर गदाइलीसँग विवाह गरिन् । २०६६ चैतमा सडक दुर्घटनामा बितेका पदम पनि बाहुनडाँगीस्थित भानु माविका प्रधानाध्यापक थिए । लीलाले पनि २०४८ देखि २०५३ सालसम्म यही भानु माविमा पढाएकी थिइन् । त्यस्तै २०५३ देखि २०७१ भदौसम्म बाहुनडाँगीकै मेची जनसाधारण माविमा पढाइन् । २०७१ भदौमा मावि तहको शिक्षा आयोग पास गरेपछि भने जनता मावि तेलपानी गइन् । गत वर्ष प्रधानाध्यापक विजयप्रसाद देवले अनिवार्य अवकाश पाएपछि लीलाले यो जिम्मेवार पाइन्, योग्यता र क्षमताका आधारमा ।

लीलाले कक्षाको पढाइ तथा पूर्वाधार विकामा जोड दिएकी छन् । विद्यालयको घेराबारालाई पूर्णता दिएर फूलबारी मात्र होइन, पुस्तकालय निर्माणलगायतका काम गरेकी छन् । उनी २०८१ माघपछि अनिवार्य अवकाश हुन्छिन् । तर अवकाशअघि नै विद्यालयको शैक्षिक गुणस्तरमा आमूल सुधार गर्ने उनको योजना छ । ‘मौका मिल्यो, सहकर्मीहरूको प्रोत्साहन पनि पाएँ, सक्छु भन्ने लागेर जिम्मेवारी लिएँ,’ उनले भनिन्, ‘अवसर पाएपछि जिम्मेवारी निर्वाह गर्ने कुरा ठूलो हुन्न ।’

बाल्यकालमा नै साथीहरूको विभेद थियो, तर त्यसले उनलाई कमजोर होइन, बलियो बनायो । पढेरै उनीहरूभन्दा अब्बल बन्ने अठोट गरिन् । निरन्तर मिहिनेत र कडा परिश्रमकै कारण उनी प्रधानाध्यापकको कुर्सीमा बस्न योग्य बनेकी हुन् । ‘अप्ठ्यारै अप्ठ्यारो बाटो छिचोलेर आएकी हुँ,’ लीलाले ३५ वर्षभन्दा लामो शिक्षण अनुभव सुनाइन्, ‘अहिले नयाँ पुस्ताको बाटो सहज बनाउने प्रयास गर्दै छु ।’