मासिँदै पानीचराको खेल्ने बस्ने ठाउँ

तर यहाँका तालमा कतै वरिपरि फुट ट्र्याक बनाउँदा त कतै बाँधले पानीको सतह बढाएर सीमसार मासिँदा रामसार सूचीमा सूचीकृत पोखराका ९ तालमा बर्सेनि आगन्तुक तथा रैथाने पानी चराको संख्या घट्दै गएको छ । पाँच वर्षको तथ्यांक हेर्दा पानी चराको संख्या घटेको देखिएको हो ।

प्रजातिमा धेरै हेरफेर नभए पनि संख्या भने घट्दै गएको छ । सन् २०१८ मा ३ हजार ७ सय ५२ पानी चरा भेटिएका थिए । सन् २०१९ मा २ हजार ९ सय १९, सन् २०२० मा २ हजार ८ सय ६१, सन् २०२१ मा ३ हजार ८५ पानी चरा गणना भएकोमा यस वर्ष भएको गणनामा ४४ प्रजातिका ३ हजार ८ को संख्यामा पानी चरा भेटिए । एसीयाली जलपन्छी गणनाअन्तर्गत सन् २००४ बाट पोखरा उपत्यकामा नियमित आधिकारिक गणना र अभिलेख राखिएको छ । पोखरामा विजयपुर खोला, कमलपोखरी, गुँदे, खास्टे, न्युरेनी, दीपाङ, मैदी, बेगनास, रुपा र फेवा तालमा हिउँदे आगन्तुक तथा रैथाने पानी चराको गणना गरिन्छ । हालसम्म गरिएको गणनामा सन् २०२१ को हिउँदमा पोखरा उपत्यकामा सबैभन्दा धेरै ४६ प्रजातिका पानी चराको अभिलेख गरिएको छ । प्रजाति बढे पनि संख्या भने घट्दो छ । वर्षैभरि गरिने अध्ययनमा १ सय २ प्रजातिका पानी चरा देखिएका छन् ।

साइबेरिया, मंगोलिया, तिब्बतलगायत स्थानमा बाक्लो हिमपात भए पछि खानाको अभावमा फिरन्ते चरा दक्षिणतर्फ आउने क्रममा कालीगण्डकी नदी हुँदै पोखरा भित्रिन्छन् । पोखराका सिमसारमा झन्डै ३ महिना यी चराले डेरा जमाउँछन् । पोखरामा चरा गणना सुरु गरेको टाइगर माउन्टेन लजका प्रकृतिविद् झलक चौधरीले विगत वर्षदेखि यहाँका सीमसारमा धावा बोल्दा संख्या घट्दै गएको उनको ठम्याइ छ । उनका अनुसार पछिल्लो ४ वर्षयता सिलसिले हाँसले सिमसारमा अण्डा पारेर बच्चा कोरलेको भेटिएको छैन ।

पहिला १ हजार २ सयसम्मको संख्यामा देखिने यो रैथाने पानी चरा अहिले २ सय ५० मा घटेको छ । बर्खामा गर्मी छल्न भारतीय उपमहाद्वीपको तल्लो भूभागबाट पोखरा आउने जलकुखुरा नभेटिएको ६ वर्ष भयो । सन् २०१२ सम्म हिउँदे आगन्तुक चराको रूपमा आएर त्यसपछि यतैका रैथाने भएको कुर्मा पनि ५ सयबाट घटेर एक सयको हाराहारीमा पुगेका छन् । फेवा सीमसारमा बच्चा कोरल्ने आगन्तुक मरुल बगाले सिमकुखुरा आजकाल निकै कम छन् । रैथाने सिमकुखुराको संख्या पनि घटेको छ । हिउँदमा आउने स्वर्णनयन हाँस ६ वर्षपछि गत वर्ष देखिएको थियो । ६–७ सयको संख्यामा आउने हिउँदे आगन्तुक कालीजुरे हाँस अहिले एक सयको संख्यामा पनि देखिँदैनन् । दुर्लभ कइलो टाउँके हाँस पहिला २०–२५ वटा देखिनेमा अहिले १–२ वटा भेटिन्छन् ।

दीपाङ ताल छेउका खेतमा स्थानीयले बाहिरबाट माटो ल्याएर २ फिटसम्म पुरेका छन् । प्लटिङ गरेर घडेरी बनाएका छन् । पोखराका ९ तालका सीमसार पनि दिपाङमा जस्तै खुम्चिँदै छन् । पोखराका फेवा, बेगनास, रुपा, दिपाङ, खास्टे, न्युरेनी, गुँदे, मैदी र कमलपोखरी ०७२ को माघमा विश्व सीमसार दिवस (फेब्रुअरी २) मा रामसार सूचीमा सूचीकृत भएका हुन् । यिनै तालमा रामसार सन्धिको मर्मविपरीत कार्य भइरहेका छन् । सीमसार तथा पन्छीको संरक्षित प्राकृतिक सम्पदा क्षेत्र प्राकृतिक तथा मानवीय कारणले संकटमा छन् ।

फेवा सिमसारमा देखिने कर्‍याङकुरुङ, डुबुल्की चरा, लामाऔंलेलगायत पानीचरा निकै कम मात्रामा छन् । फेवाको मुहान हर्पन खोला, अँधेरी खोला, बेतिनी खोलाले बगाएर ल्याउने गेग्रानले ताल र सीमसार दुवैलाई असर पुर्‍याएको छ । यी खोलामा सिल्टेसन चेक ड्याम बने पनि ठूला बाढी आउँदा ढुंगा माटो बगेर आउने समस्या हटेको छैन । पोखरा–२६ मा रहेको खास्टे तालमा २०७२ सम्म पानीको सतह न्यून थियो । जलीय वनस्पति, जलचरलगायत जैविक विविधताले भरिपूर्ण थियो । ताल कमलको फूल र सिमलकाँडेले ढाकिने गरेको स्थानीय चूडामणि लामिछानेलाई सम्झना छ । राष्ट्रिय ताल विकास बोर्ड गठनपछि ताल संरक्षणका नाममा सिमसार मास्ने काम सुरु भयो ।

०७१ मा खास्टे न्युरेनी ताल संरक्षण विकास समिति गठन भयो । त्यति बेलादेखि आँठो बाध्न थालियो । सीमसार खनेर निकालिएको र अन्तैबाट ल्याएको माटोले वरिपरि ढिस्को उठाएर पानी थुनियो । सीमसार पानीले भरियो । ०७३ माघमा खाष्टे न्युरेनी ताल मत्स्य तथा कृषि उत्पादन सहकारी संस्था गठन भयो । सहकारीले तालमा व्यावसायिक माछापालन थाल्यो । मिचाहा माछाको रूपमा चिनिने टिलापियासँगै ब्रिगेट, ग्रास कार्प, कमन कार्प, रहु, नैनीलगायत माछा सहकारीले पाल्यो । यी माछा पानीमा पाइने घाँस, कीराफट्यांग्रा, लेउ, हिलो खाएर हुर्किन्छन् । माछापालनपछि जलीय वनस्पति मासिए । ताल संग्लिँदै गयो, सिमसार घट्दै गयो । त्यति मात्रै होइन, तालकै छेउमा संरक्षण समितिले वनभोज स्थल बनाएको छ । गहिराइ निकै कम भएको तालमा समेत पर्यटकका लागि डुंगा चलाउन थालिएको छ ।

३ सय ८० रोपनीमा फैलिएको खास्टेको छेवैमा छ, न्युरेनी ताल । संरक्षण समितिले जैविक विविधता संरक्षणका लागि न्युरेनी ताल छोडेको बताउँदै आएको छ । पोखरा पन्छी समाजका अध्यक्ष मनशान्त घिमिरे ताल भन्नेबित्तिकै माछा पाल्नैपर्ने, डुंगा चलाउनैपर्ने, बाटो खनेर घेर्नैपर्ने मानसिकताका कारण सिमसार संकटमा परेको बताउँछन् । ‘सौन्दर्यीकरण गर्ने नाममा तालमा हुने वनस्पति अनावश्यक रूपमा झिकिन्छन्,’ उनले भने, ‘पहिले चरा देखिने ठाउँमा अहिले देखिँदैनन् ।’ तालका सिमसार संकुचित हुँदै गएकोले जोगाउन स्थानीय नै पहिले सचेत हुनुपर्ने उनी थप्छन् ।

दिपाङ र खास्टेमा अण्डाबाट बच्चा कोरल्ने पानी चराको संख्या शून्य छ । खाष्टेमा पाइने रैथाने हरि हाँस घट्दो छ । रूपाताल परियोजनाअन्तर्गत ताल थुन्न बाँध बनाइरहेको छ । बाँध पूर्ण रूपमा बनिसक्दा पानीको सतह बढेर सीमसार पुरिने प्रकृतिविद् झलक चौधरी बताउँछन् । सौन्दर्यीकरणका नाममा सीमसार मास्दा जलीय पारिस्थितिकीय प्रणालीमै असर परेको उनले बताए । ‘तालमा डुंगा चलाएरै, माछा पालेरै पैसा कमाउनुपर्छ भन्ने मानसिकता छ,’ उनी भन्छन्, ‘सीमसारमा हुने चरा अवलोकनलगायत अन्य पर्यापर्यटनबाट पनि स्थानीयको जीविकोपार्जनमा सुधार ल्याउन सकिन्छ ।’

सीमसारमा प्लटिङ गर्न, वरिपरि सडक खन्न रोक लगाउने, उपल्लो तटीय क्षेत्रको खेतबारीमा रासायनिक मल र किटनाशक औषधि प्रयोगमा निषेध गर्नेलगायत कार्य स्थानीय तहले गर्नुपर्ने उनको सुझाव छ । ‘बर्सेनि नेपाल आउने पर्यटकमध्ये १० प्रतिशत चरा अवलोकनका लागि आउने गरेको तथ्यांक छ,’ उनले भने, ‘विकास र संरक्षणलाई सँगसँगै लैजानुपर्छ । त्यसका लागि चराको बासस्थान नमासिने गरी सीमसार ब्लक बनाउन सकिन्छ ।’