छाउपडीविरुद्ध किशोरी

महिनावारी हुँदा खानाभन्दा बढी पिरलो सुत्ने ठाउँको हुने विद्यालयकी अर्की छात्रा ममता महताराले बताइन् । ‘घरको तुलनामा विद्यालयमा विभेद कम भए पनि महिनावारी स्वच्छतासम्बन्धी छुट्टै कोठा नहुँदा प्याड फेर्न कठिन हुन्छ,’ उनले भनिन्, ‘पहिले त छाउ भएको बेला विद्यालय पनि नआउने चलन थियो ।’ उनले घरमा आमाबाबुले नै महिनावारीसम्बन्धी कुसंस्कार भोग्दै र मान्दै आएकाले पूरै हटाउन कठिन भएको गुनासो गरिन् ।

विद्यालयको अगुवाइमा छाउ प्रथाविरुद्ध अभियान सञ्चालन गरेर लामो समयदेखि घरपरिवारलाई दबाब दिइरहेको विद्यालयमा गठित किशोरी समूहकी सचिव जमुना बुढाले बताइन् । विद्यालयमा महिनावारी भएको बेला विभेद नभए पनि समस्या परेको बेला धारामा पानी नहुने, कहिले प्याड पनि नभेटिने, प्याड फेर्ने सुरक्षित ठाउँ पनि नहुने समस्या रहेको उनको भनाइ छ । ‘प्याड माग्न अफिस कोठामा जान पनि अप्ठेरो लाग्छ,’ उनले भनिन्, ‘एक जनालाई चाहियो भन्दै ३/४ जना जान्छौं ।’

कोरोना महामारीका कारण लामो समयपछि खुलेका विद्यालयमा किशोरीहरूले हप्तामा एक दिन कक्षाकोठामै छाउ प्रथाविरुद्ध छलफल चलाउने गरेका छन् । मंगलबार कक्षाकोठामै सरोकारवालासँग भएको छलफलमा कक्षा ९ का ७५ विद्यार्थीमध्ये अधिकांशले खुलेरै भनाइ राखे गाउँपालिका र सहयोगी संघसंस्थाको सहयोगमा साबुन र सेनिटरी प्याडलगायतका सामान छात्राहरूलाई नियमित दिन सुरु गरिएको विद्यालयका प्रधानाध्यापक हरिशचन्द्र बटालाले बताए । ‘प्याडको व्यवस्था गरेपछि सबै छात्राहरूको पढाइ नियमित छ,’ उनले भने, ‘छात्राहरूले हप्तामा एकपल्ट कक्षामै महिनावारीबारे छलफल गर्न थालेपछि समुदायमा पनि महिनावारी बार्ने महिलाको संख्या घटेको छ ।’

विद्यालयको छलफलको निष्कर्ष घरमा पनि सुनाउने गरिएको अर्की छात्रा ममता विष्टले बताइन् । ३ वर्षदेखि लालु, माल्कोट, कुमालगाउँ, कोटवाडा र रुप्सामा गठन भएका किशोरी समूहले छाउपडीविरुद्ध सचेतनाका अभियान सञ्चालन गरिरहेको गाउँपालिका उपाध्यक्ष मनशोभा बुढाले बताइन् । उनका अनुसार छात्राहरूको अभियानले महिनावारी बार्ने, गोठमा सुत्नेलगायत चलनमा कमी आएको छ ।

८ वटा सामुदायिक विद्यालयलाई यो वर्ष १० लाखको सेनिटरी प्याड खरिद गरी वितरण गरिएको उनले जानकारी दिइन् । ‘पाका उमेरका महिलाले छोइछिटो गरे पनि नयाँ पुस्ताले छाउ बार्न छाडेका छन्,’ उनले भनिन्, ‘उनीहरूको अभियानले कुसंस्कार हटाउन ठूलो मद्दत पुगेको छ ।’ नरहरिनाथमा भएका १५ वटा छाउगोठ ३ वर्षअघि नै प्रहरीको सक्रियतामा भत्काएको उनले बताइन् ।

छाउ बार्ने चलन हटेपछि जिल्लाभरिका किशोरीको विद्यालय नियमित बन्दै गएको शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाइ प्रमुख महेश देवकोटाले बताए । ‘अहिले त कक्षाकोठामा छात्रभन्दा छात्राको उपस्थिति बढी देखिन्छ,’ उनले भने, ‘सेनिटरी प्याडको सुविधा, छात्रामैत्री शौचालय र सरसफाइले छात्राको नियमितता बढाउन सहयोग गरेको छ ।’ किशोरीको सक्रियतामा महिनावारी र सरसफाइसम्बन्धी अभियान सञ्चालन गर्दा प्रभावकारी भएको उनको भनाइ छ ।