कोसीटप्पु खलबल्याउने योजना

आरक्षको धेरैजसो भाग (टप्पु) बालुवाबाट बनेको छ, त्यसैले रूख प्रजातिमा मुख्यगरी खयर र सिसौं छन् । उत्तर–पूर्वतिर सुनसरीको चतरा क्षेत्र र कोसी नदी बगेको छ । दक्षिणतिर पूर्व–पश्चिम राजमार्ग र बाक्लो मानवीय बस्ती ।

आरक्षको कोरक्षेत्र (भित्री भाग) १७५ वर्ग किलोमिटर । त्यसबाहिरको मध्यवर्ती क्षेत्र १७३ वर्ग किमि । आरक्ष बाक्लो मानव बस्तीनजिक भएकाले सबभन्दा धेरै हात्तीको समस्या । हात्तीलगायतका वन्यजन्तु र मानवबीचको द्वन्द्व न्यूनीकरण गरी सहअस्तित्व कायम गराई स्थानीयलाई जैविक विविधता संरक्षणमा सक्रिय बनाउन आरक्ष लागिपरेकै छ ।

बस्तुभाउ चराउन, घाँस काट्न र दाउराका लागि दक्षिणी बस्तीबाट स्थानीयहरू आरक्ष छिर्दा कहिलेकाहीं आरक्ष र वन्यजन्तुसँग द्वन्द्व हुने नै भयो । गत वर्षको पुसदेखि ‘मकुना’ नामको हात्तीले स्थानीयलाई पिरोलिरहेको छ । त्यो हात्ती मानव बस्ती नछिरोस् भनेर अहिले पनि कर्मचारी र सेना रातिसमेत गस्ती गर्छन् ।

तर, सरकारका विभिन्न निकायहरू नै आरक्षको जैविक विविधतालाई जोखिममा पार्ने गरी नयाँ सडक आयोजना, रेलमार्ग र पूर्व–पश्चिम राजमार्ग विस्तारजस्ता ठूला भौतिक संरचना बनाउन लागिपरेका छन् । त्यस्ता संरचनाले कोसीटप्पु क्षेत्रमा मानव–वन्यजन्तु द्वन्द्व थप भयावह बन्ने चिन्ता संरक्षणकर्मीको छ । अहिले नै बासस्थान साँघुरिएका कारण हात्ती र अर्ना मध्यवर्ती क्षेत्रमा पसेर धनजनको क्षति पुर्‍याइरहेको छ । ठूला संरचनाले उनीहरूको ओहोरदोहोरमा थप बाधा पुग्ने भएकाले त्यस्ता संरचना बनाउनुअघि विशेष ध्यान दिनुपर्ने राष्ट्रिय निकुञ्ज विभागका पूर्वमहानिर्देशक श्याम बजिमयको सुझाव छ ।

आरक्षको उत्तरतर्फ मध्यवर्ती क्षेत्रको भूभाग हुँदै पकली–कञ्चनपुर सडक आयोजना प्रस्ताव गरिएको छ । सडक विभाग आयोजना निर्देशनालय (एडीबी) ले सुनसरीको पकलीबाट सप्तरीको कञ्चनपुर जोड्ने गरी नयाँ आयोजना प्रक्रिया अघि बढाएको हो । यो आयोजनाअन्तर्गत आरक्षको मध्यवर्ती क्षेत्र हुँदै ४४ किमि नयाँ सडक निर्माण गरिनेछ । यो आयोजनाअन्तर्गत कोसी नदी र त्रियुगा नदीमा लामो पुल बनाउनुपर्ने हुन्छ ।

आरक्षको दक्षिणतिर पूर्व–पश्चिम राजमार्गनजिक सुनसरीको लौकहीबाट सप्तरीको पोर्ताहा जोडिने पूर्व–पश्चिम रेलमार्ग पनि आरक्षसँगैको मध्यवर्ती क्षेत्र हुँदै अघि बढ्छ । सडक विभाग आयोजना निर्देशनालयले चार लेनको उक्त सडक आयोजनाको वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन (ईआईए) गर्न वन तथा वातावरण मन्त्रालयसँग एक वर्षअघि नै सहमति मागेको थियो । सहमति प्रस्ताव मन्त्रालयको जैविक विविधता तथा वातावरण महाशाखाबाट निकुञ्ज विभाग पुगेपछि विभागले उक्त आयोजनाको ईआईए सहमतिबारे आरक्षसँग राय मागेको थियो ।

आरक्षका प्रमुख संरक्षण अधिकृत अशोककुमार रामले पकली–कञ्चनपुर सडक आयोजना र दक्षिणतिर मध्यवर्ती क्षेत्र हुँदै रेलमार्ग अघि बढाउँदा आरक्षका वन्यजन्तुहरूको ओहोरदोहोर रोकिने र आरक्ष ‘आइसोलेटेड’ हुने भएकाले उपयुक्त नहुने सुझाव दिएका छन् । ‘ठूला संरचनाले वन्यजन्तुको मुख्य करिडोर नै क्षतविक्षत हुने र पार्क भौतिक संरचनाको घेराबन्दीमा पर्ने भएकाले झनै मानव–वन्यजन्तु द्वन्द्व बढ्न सक्ने देखिन्छ,’ रामले विभागलाई लेखेका छन्, ‘त्यसैले यस्ता संरचनाहरू अघि बढाउँदा दीर्घकालीन असरबारे विस्तृत अध्ययन आवश्यक पर्छ ।’

आरक्ष आसपासका मध्यवर्ती क्षेत्रका बस्तीहरूमा हात्तीलगायतका समस्या बढिरहेका बेला प्रस्ताव गरिएका भौतिक पूर्वाधारले आरक्षको बासस्थान खलबलिने र त्यसको प्रत्यक्ष असर बस्तीमा पर्न सक्ने अधिकृत रामले बताए । ‘आरक्षको बासस्थान र जैविक विविधतामाथि असर नपर्ने गरी छोटो रुटसमेत प्रस्ताव गर्न सकिन्थ्यो तर नयाँ सडक मध्यवर्तीको धेरै भाग पर्ने गरी अघि बढाइएको छ,’ उनले कान्तिपुरसित भने, ‘यसले कोसी कटानबाट बचेको भाग (बासस्थान) समेत खल्बल्याउँछ र अर्ना, हात्तीलगायत ठूला वन्यजन्तुको आउजाउमा समस्या हुन्छ ।’

सडक विभाग आयोजना निर्देशनालयले उक्त सडकको ईआईए सहमति प्रक्रिया अघि बढाइदिन अहिले पनि मन्त्रालयको जैविक विविधता तथा वातावरण महाशाखासमक्ष पहल गरिरहेको मन्त्रालय स्रोतले बताएको छ । आयोजनाको क्षेत्र आरक्षसँग सम्बन्धित भएकाले निकुञ्ज विभागको सहमतिबिना मन्त्रालयले निर्णय गर्न सक्दैन । निर्देशनालयले आयोजनाको विशेषता, प्रस्तावित सडकको एलाइन्मेन्ट नक्सा र सडक आयोजनाको विस्तृत अध्ययन प्रतिवेदन पनि बुझाएको छ ।

विभागका सूचना अधिकारीसमेत रहेका इकोलोजिस्ट हरिभद्र आचार्यले आरक्षलाई असर पर्ने गरी प्रस्ताव गरिएको सडक आयोजना र रेलमार्गको विकल्प खोज्नुपर्ने बताए । ‘वन्यजन्तुको बासस्थान खलबलिने गरी ठूला संरचना बनाउनु हुँदैन,’ आचार्यले भने, ‘त्यस्ता संरचनाले गर्दा कालान्तरमा निम्तिने समस्याबारे अहिले नै सचेत हुनुपर्छ ।’

‘विस्तार गरेर मात्र निकुञ्ज’

आरक्षलाई नै जोखिममा पार्ने गरी पूर्वाधार अघि बढिरहेकै बेला सरकार आफैंले कोसीटप्पुलाई निकुञ्ज बनाउन कसरत थालेको छ । वन मन्त्रालय र निकुञ्ज विभागले विगतमा पनि आरक्षलाई विस्तार गर्न धेरै पटक अध्ययन गरिसकेका छन् । उत्तरतिर उदयपुरको त्रियुगा क्षेत्र र दक्षिणमा कोसी बाँधसम्म विस्तार गर्ने मन्त्रालयको योजना थियो । २०७० सालमा महेश आचार्य वनमन्त्री हुँदा पनि आरक्ष विस्तारका लागि स्थलगत अध्ययन गरिएको पूर्वमहानिर्देशक श्याम बजिमय सम्झन्छन् ।

‘कोसीमा डल्फिन र गोही देखिने भएकाले बाँधसम्मै विस्तार गर्नु उपयुक्त हुन्छ भनिएको हो,’ बजिमयले भने, ‘अहिलेसम्म भएको छैन ।’ विभागका इकोलोजिस्ट आचार्यका अनुसार आरक्षको उदयपुरको बेलका नगरपालिकासँग जोडिएको मध्यवर्ती क्षेत्र अतिक्रमणको चपेटामा छ । उनले भने, ‘आरक्ष क्षेत्र विस्तार नगरी निकुञ्ज घोषणा गर्नु उपयुक्त देखिन्न ।’ बेलकासँग जोडिएका विभिन्न स्थान र श्रीलंका टापुक्षेत्रमा अतिक्रमण बढेको आरक्षको भनाइ छ । निकुञ्ज घोषणा भए चितवनबाट केही गैंडा कोसीमा स्थानान्तरण गर्ने गरी विभागले अध्ययनसमेत थालेको छ । बासस्थान क्षेत्र बढाउन सकिए गैंडा बाँच्न सक्ने जानकारहरूको मत छ । निकुञ्ज बनाए पर्यटन प्रवर्द्धनमा सहज हुने बुझाइ पनि छ । यसअघि यही आधारमा शुक्लाफाँटा र पर्सा वन्यजन्तु आरक्षलाई पनि निकुञ्ज घोषणा गरिएको थियो । कोसीटप्पुलाई निकुञ्ज बनाइयो भने नेपालमा निकुञ्जको संख्या १३ पुग्नेछ ।

निकुञ्ज घोषणा गर्न जोडबल

आरक्षको धेरैजसो भाग आफ्नो निर्वाचन क्षेत्र (सुनसरी क्षेत्र नं.४) मा पर्ने भएकाले निकुञ्ज घोषणा गर्न कानुनमन्त्री ज्ञानेन्द्रबहादुर कार्कीले जोडबल लगाएको स्रोतको भनाइ छ । उनीसँगै स्थानीय बासिन्दा र जनप्रतिनिधिले आग्रह गरेपछि वन तथा वातावरण मन्त्रालयले त्यसबारे प्रक्रिया बढाएको हो । मन्त्री कार्कीले नै वन तथा वातावरणमन्त्रीसमेत रहेका प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवासमक्ष प्रक्रिया अघि बढाइदिन आग्रह गरेपछि प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद् कार्यालयले प्राथमिकता दिन भन्दै वन मन्त्रालयलाई पत्राचार गरेको थियो ।

मन्त्रालयका प्रवक्ता बुद्धिसागर पौडेलका अनुसार के गर्न सकिन्छ भनेर निकुञ्ज विभागलाई सोधिएको छ । गत भदौ पहिलो साता मन्त्री कार्की र निकुञ्ज विभागका महानिर्देशक दीपककुमार खराललगायतले आरक्षको भ्रमण गरी स्थानीयका मागबारे छलफलसमेत गरेका छन् ।