कुसुन्डा भाषामा गीत लेख्दै नयाँ पुस्ता

हिमाका हजुरबा लीलबहादुर कुसुन्डाले फिरन्ते जीवन बिताए । तर गाउँ बस्न थालेपछि उनले आफ्नो भाषा बिर्सिए । अहिले हिमा हजुरबालाई पुरानो भाषा सम्झाइरहेकी छन् । अब ११ कक्षा पढ्ने तयारीमा रहेकी हिमाले कुसुन्डा भाषा संरक्षण गर्ने लक्ष्य लिएको बताइन् । ‘भाषा बचाउने योजनाअनुसार गीत लेखेकी हुँ । सुरुमा नेपाली र कुसुन्डा भाषा मिलाएको थिएँ,’ उनले भनिन्, ‘अहिले कुसुन्डा भाषामा मात्रै गीत बनाएकी छु । यसमा कुसुन्डा भाषा बचाउनुपर्छ भन्ने सन्देश छ ।’

सुर्खेतको गुर्बाकोट नगरपालिका–५ राजी गाउँका ३६ वर्षीय तेजबहादुर ठकुरी कुसुन्डाले पनि आफ्नो भाषा बोल्न जानेका छन् । भाषाको पहिलो चरणको कक्षा लिएपछि उनी बोल्न सक्ने भएका हुन् । उनी अहिले घरमा पनि भाषा सिकाउँछन् । ‘गाउँघरमा अर्को बोल्ने मान्छे नहुँदा नियमित अभ्यास गर्न समस्या भएको छ,’ उनले भने, ‘त्यसैले मैले श्रीमती र छोरीहरूलाई पनि सिकाइरहेको छु ।’ राजी गाउँकै भूपेन्द्र ठकुरी कुसुन्डा र छोरी दुर्गा ठकुरी कुसुन्डाले पनि भाषा कक्षा लिएका छन् । उनीहरू पनि घरमै कुसुन्डा भाषा बोल्ने अभ्यास गर्छन् । ‘हामी तीन जना आपसमा कुसुन्डा भाषामै कुरा गर्छौं । अरूलाई पनि सिकाउने प्रयास गरिरहेका छौं,’ तेजबहादुरले भने, ‘लकडाउनले गर्दा दोस्रो चरणको कक्षा छुट्यो । नत्र पूरै भाषा जानिन्थ्यो ।’

दुई वर्षअघिसम्म दुई जनामा सीमित कुसुन्डा भाषा अहिले ३० जनामा फैलिएको छ । यो भाषा पूर्ण रूपमा बोल्ने ज्ञानीमैया र कमला कुसुन्डा मात्रै थिए । ज्ञानीमैयाको गत वर्ष मृत्यु भएपछि अब कमलामात्रै बाँकी छन् । उनीहरूकै सहयोगमा कुसुन्डा भाषा कक्षा चलाइएको हो । अहिले भाषा बचाउने र विस्तार गर्ने जिम्मेवारी कमलाको काँधमा आएको छ ।

पहिलो चरणको ९० घण्टाको पढाइ सकिएपछि लकडाउनकै बीच दोस्रो चरणको कक्षा चलाइएको थियो । पहिलो चरणमा २० जना सहभागीमध्ये १७ जना कुसुन्डा थिए । तीन जना अन्य समुदायका मानिस पनि थिए । सुर्खेत, रोल्पा, प्यूठान र दाङबाट भाषा सिक्न आएका विद्यार्थी कुसुन्डा भाषाका आधारभूत कुरा बोल्न र लेख्न सक्ने भएका छन् । भाषा सिक्नेमा बालबालिकादेखि वयस्कसम्म छन् । पहिलो चरणमा खानपिन, सरसफाइ, नातागोता, घरायसी व्यवहार जस्ता आधारभूत कुरा सिकाइएको र सबै लेख्न बोल्न सक्ने भएको शिक्षक उदय आलेले बताए । कमलाको सहयोगमा आलेले कक्षा सञ्चालन गर्ने गरेका छन् । पहिलो चरणको कक्षा सकेकालाई दोस्रो चरणमा ९० घण्टाकै कक्षा दिइन्छ । अब तेस्रो र चौथो चरणको कक्षा चलाउन बाँकी छ । पहिलो चरणमा भाषाको प्रारम्भिक ज्ञान हासिल गरेपछि दोस्रो चरणमा सामाजिक सम्बन्धसम्बन्धी भाषा सिकाउने गरेको उनले बताए । तेस्रोमा पाठ्यक्रममा आधारित र चौथोमा शब्दावली, व्याकरणसहित विज्ञ बन्ने खालको शिक्षा दिने योजना बनाइएको छ ।

चार चरणमा ३ सय ६० घण्टाको कक्षा सञ्चालन गरिने आलेले बताए । ‘सबै चरणमा ९०/९० घण्टाको पढाइ हुन्छ । भाषा आयोगले कक्षा सञ्चालनमा सहयोग गरेको छ,’ उनले भने, ‘अहिले कुसुन्डा भाषा जान्ने ३० जना भइसकेका छन् ।’ कुसुन्डा जातिमा भाषा जानेका मान्छे कम भएकाले नै यसको संरक्षणमा समस्या भएको कमलाको भनाइ छ । ‘चार चरण पार गर्दा सबैले भाषाको पूर्ण ज्ञान लिन्छन्,’ उनले भनिन्, ‘अब भाषा सिकेकाले घरका सदस्यहरूलाई पनि सिकाएपछि भाषा बोल्नेहरू बढ्दै जान्छन् ।’

भाषा कक्षालाई अब परिवार र प्रविधिमा जोडेर विस्तार गर्ने योजना बनाइएको छ । सामाजिक सञ्जालमा समेत कुसुन्डा भाषा प्रयोग गर्न सबैलाई अनुरोध गरिरहेको शिक्षक आलेले बताए । कुसुन्डा भाषाका विभिन्न शब्दावली र जानकारी समेटिएका छोटा भिडियो बनाएर गाउँगाउँमा पठाउने र घरघरमा सुन्ने वातावरण बनाउने योजना छ । ‘अब समयअनुसार प्रविधिमैत्री हुनैपर्छ । नयाँ पुस्तालाई केन्द्रित गरी सिकाइको तरिका बदल्न खोजेका छौं,’ उनले भने, ‘अहिलेसम्म परम्परागत तरिकाले कक्षा चलेका छन् । यसले मात्रै भाषाको विस्तार हुन सक्दैन ।’

भाषा सिकेकाले बोल्ने साथी नपाउँदा भने नियमित अभ्यासमा समस्या भएको छ । ‘अब विद्यार्थीलाई परिवारसँगै राखेर सिकाउनुपर्छ । जसले गर्दा सबैले सिक्न पाउँछन् र नियमित अभ्यास गर्न पाउँछन्,’ शिक्षक आलेले भने । ज्ञानीमैया र कमलाले कुराकानी गरेको ४० घण्टाको भिडियो आलेसँग सुरक्षित छ । अहिले उनी त्यसलाई अनुवाद गरेर नेपाली र अंग्रेजीमा तयार गर्दैछन् । ‘यो एउटा ऐतिहासिक दस्तावेज हुन्छ । दुवै जनाले घरायसी रूपमा गरेको कुराकानीलाई रेकर्ड गरिएको छ,’ उनले भने, ‘यसमा धेरै नयाँ शब्द प्रयोग भएका छन् ।’

कुसुन्डा भाषाका बारेमा नेपाली र विदेशी अनुसन्धानकर्ताले धेरै पक्षबाट अध्ययन गरेका छन् । सबैले कुसुन्डालाई लोपोन्मुख भाषाका रूपमा उल्लेख गरेका छन् । सर्वप्रथम बेलायती अनुसन्धानकर्ता ब्राइन एच हड्सनले सन् १८१८ मा कुसुन्डा भाषाको अध्ययन गरेको देखिन्छ । उनले १ सय १३ वटा शब्द र १० वटा वाक्य बनाएर सन् १८५७ मा पहिलो पटक सार्वजनिक गरी विश्वभर कुसुन्डा भाषाको परिचय गराएका थिए ।

अस्ट्रियन मानवशास्त्री जोहान राइन हार्डले सन् १९६८ मा ‘अ प्रिलिमिनरी लिङ्ग्विस्टिक एनालाइसिस एन्ड भोकाबुलरी अफ द कुसुन्डा ल्याङवेज’ नामक पुस्तक सार्वजनिक गरे । डेभिट वाटर्सले सन् २००५ मा ‘नोट्स अन कुसुन्डा ग्रामर ः अ ल्याङवेज आइसोलेटेड अफ नेपाल’ मा कुसुन्डा भाषाको व्याकरणको विश्लेषण गरेका छन् । नेपालका प्रसिद्ध समाजशास्त्री डोरबहादुर विष्टले २०३४ सालमा प्रकाशन गरेको ‘सबै जातको फूलबारी’ पुस्तकमा कुसुन्डा जातिका बारेमा परिचय दिएका छन् । भाषाशास्त्री डा. चूडामणि बन्धुले २०६६ मा गरिमा र २०६९ मा मिर्मिरे पत्रिकामा कुसुन्डा भाषाबारे लेख प्रकाशन गरेका थिए ।

बेलायती अनुसन्धानकर्ता ब्राइन एच हड्सनले सन् १८१८ मा कुसुन्डा भाषाको अध्ययन गरेका थिए, उनले ११३ शब्द र १० वाक्य बनाएर सन् १८५७ मा पहिलोपटक सार्वजनिक गरी विश्वभर कुसुन्डा भाषाको परिचय गराएका थिए

अस्ट्रेलियन प्राध्यापक मार्क डोनोहुइले पनि नेपाली भाषाशास्त्रीसँग मिलेर सन् २०१३ मा कुसुन्डा भाषाको अध्ययन प्रतिवेदन सार्वजनिक गरेका छन् । बीके रानाले सन् २००२ मा अमेरिकाको हार्वर्ड विश्वविद्यालयमा कुसुन्डा भाषासम्बन्धी कार्यपत्र प्रस्तुत गरेका थिए । दाङका अध्येता उदयराज आलेले २०७४ मा ‘कुसुन्डा जाति र शब्दकोश’ पुस्तक प्रकाशन गरेका छन् ।

कुसुन्डा विगतमा जंगलमा फिरन्ते जीवन बिताउँथे । बास बस्न जंगलमा ओढार खोज्दै हिँड्थे । गाउँमा पसेर भिक्षा माग्थे अनि जंगलमै फर्केर खान्थे । आफ्नै भाषा, संस्कृति र परम्परा थियो । उनीहरू गाउँ बस्न थालेपछि भाषा हराउँदै गएको हो । गाउँ पस्दा उनीहरू छरिएर बसेकाले पनि भाषा प्रयोगमा आउन सकेन । भाषा संकटमा परेपछि नै कक्षा चलाइएको कमला कुसुन्डाले बताइन् । ‘कक्षा सुरु भएपछि कुसुन्डा भाषा बोल्नेको संख्या बढेको हो । यसले मलाई निकै खुसी थपेको छ ।’